GECİKMİŞ CAVAB

(Araşdırma-yazını tarixçi İqrar Əliyevin dilimizə və etnogenezimizə qarşı yazdığı və söylədiyi mülahizələrinə cavab olaraq yazmağı şəxsim və ulusum adına şərəfli bir borc sayıram)


“Lui Pasterin ibrətli sözlərini tarix bu gün də yaşadır:
Elmin vətəni yoxdur, alimin Vətəni var! Faktları bilə-bilə təhrif edənə, baş-ayaq döndərənə necə “yaxşı alim”, ümumiyyətlə necə “alim” demək olar? O vaxt - tələbəykən deməmişdik, indi ağlımız elm kəsəndən sonra heç demərik.”
Rafael Hüseynov
Akademik

Belə deyirlər ki, dünyasını dəyişmiş insanların arxasınca ya yaxşı danışın, ya da ki, ümumiyyətlə susun. Bəs söhbət bizim etnogenezimizdən – mənşəyimizdən, babamızdan, atamızdan, dilimizdən gedirsə, necə olsun?! Onda da susaqmı?
Susaq ki, yanlışlar illərdən qərinələrə, qərinələrdən əsrlərə doğru uzanıb getsin?!Bağışlayacaqsız, mən mənşəyimizlə bağlı bildiyim gerçəkləri yazacam, fəqət ağa ağ, qaraya qara demək prinsipi ilə.
Əvvəla nəyə görə - “Gecikmiş cavab”. Mənə qədər də İqrar Əliyevin fikirlərini alt-üst edən mülahizələr deyilib və səslənib. Akademik Tofiq Hacıyevin, Akademik Nizami Cəfərovun tutarlı və sanballı cavablarını dəfələrlə eşitmiş və oxumuşuq. Bundan başqa türkoloq Elməddin Əlibəyzadənin “İqrar Əliyevin əleyhinə 9 məqalə” adlı kitabı da bu qəbildən xeyli önəm daşıyır. Amma “Gecikmiş cavab”ı məhz öz mövqeyimdən çıxış edərək söyləyirəm ki, bunun da əsaslı səbəbləri var. Çünki İqrar Əliyevlə aramızda çox böyük -59 il yaş fərqi olduğundan, tarixçinin sağlığında belə bir cavabda bulunmaq şansım olmayıb. Yəni İqrar Əliyev dünyasını dəyişəndə mənim hərbi xidmətimi başa vurmağıma hələ 20 gün qalırdı. Belə bir fürsət onun sağlığında olsaydı, lap yaxşı olardı. Bütün bunlara rəğmən tarixçiyə cavab verməyi şəxsim adına şərəfli bir missiya, vacib bir görəv sayıram.
Əvvəlcə ondan başlayaq ki, ana dilimizdə sınıq-salxaq, əcaib şəkildə danışan, daha doğrusu, danışmağa cəhd edən mərhum İqrar Əliyev kimi tarixçilərin millətimizin etnogenezi və doğma türkcəmiz haqqında rəy verməyə haqqı varmı?
-Məncə, yox!
İqrar Əliyevin sağlığında etdiyi çıxışlarına və yazdığı oçerklərinə diqqət yetirin! Bilhassə də məlum toplantıda, rəhmətlik Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə, 1995-ci ildə Konstitusiyamızın qəbulu ərəfəsində təşkil olumuş müşavirədə çıxışçılardan biri olan İqrar Əliyevin mətnini təfərrüatı ilə yazacam və ona əks arqumentlərimi mütləq sadalayacam.
Qədim mənbə və məxəzlərlə işləyən İqrar müəllim latın və yunan dillərini də doğma türkcəmiz kimi sınıq-salxaq, kəm-kəsir formada bilirdisə, onda vay başıbəlalı dilimizin halına...
Haçansa, hardasa eşitmişdim ki, “tarix təkərrür edər, fəqət bir dürlü ibrət alınmaz”. Yəni tarixi gerçəkliyi danan, bütün elmi titullardan istifadə edib, bizim mənşəyimizi İran xalqlarına calayan, mülahizələrində heç bir normal arqument gətirə bilməyən, hətta “türk yazılsa, mən yazmayacam, mən yazmayacam” deyibən uşaqtək cırtqozluq edən birisi mütləq bilməli idi ki, nahaqdan Cinni Cəfər qoşunu kimi üstümüzə yüyürənləri, mənşəyimizin adını təhrif edənləri hansı aqibət gözləyir.
Etnogenez məsələsinə olan fikirlərimi ötən ilin, 2024-cü ilin oktyabrın 5-də təşkil olunmuş “Türk Dünyası Gənclərinin I Bakı Forumu” nda 10 dəqiqəlik çıxışım əsnasında bildirsəm də, bu, bütövlükdə mülahizələrimin, əsaslarımın cüzi hissəsidir. Ona görə də
“Gecikmiş cavab” yazımda bu məsələni bir daha gün işığına çıxarmaq niyyətindəyəm.
Hələ orta məktəbdə oxuyarkən təhsilini Mikayıl Müşfiq kimi, Məmmədhüseyn Təhmasib kimi bilgələrdən, münəvvərlərdən almış İqrar Əliyev əslində ömürboyu dilini və mənşəyini türk saymış müəllimlərinə qarşı iqrarsızlıq göstərib. Keçək əsas mətləbə.
Ana dilimizlə bağlı təşkil olunmuş həmin müzakirədə İqrar Əliyevin məlum çıxışını xatırlayaq: Qeyd edim ki, mən o çağlar 12 yaşımda olsam da, atamla çox həyəcanla həmin çıxışları izləmişdim.
İnsaf naminə deyək ki, Anar, Elçin, Bəxtiyar Vahabzadə, Zəlimxan Yaqub, Vaqif Cəbrayılzadə (Bayatlı) dilimizin adını – türk adını müdafiə etmişdilər. Sayğıdəyər Tofiq Hacıyevin də yerindən qalxıb İqrar Əliyevə cavab verdiyini dumanlı da olsa xatırlayıram. Türkoloq Firudin Cəlilov isə həmin müşavirəni belə şərh edir:
“Məhəmməd Əmin Rəsulzadə dövründə dilimizin adı, xalqımızın adı türk olur. Və 1936-cı ilə kimi mənim atamın-anamın pasportunda türk yazılır. Stalinin göstərişi ilə sonradan türk sözünü silib azərbaycanlı yazıblar. Bu, imperiyanın türkçülüyə qarşı səlib müharibəsi idi. Niyə məni o toplantıya çağırmadılar? Çünki bu sözləri orada deyəcəkdim. İqrar Əliyevi çağırdılar. O da deyirdi ki, mən türk sözü eşidəndə elə bil məni söyürlər.”
Görəsən niyə özünü söyülmüş bilirdi İqrar Əliyev, nədən hürkür, nədən xoflanırdı. Onu bu kontekstdə rahatsız edən nə idi əcəba?
Əvvəla dilimiz məsələsinə lap az toxunacam, zira müxtəlif yazılarımda və çıxışlarımda bu barədə fikrimi bildirmişəm. Heç bir emosiyaya qapılmadan, filoloq kimi deyim ki, dilimizin adı türk dilidir. Yəni xalis türk dili – azərbaycan dili, azərbaycan türkcəsi, azərbaycan-türk dili, azəri dili bütün bu təbirlər qüsurludur.
Başlayaq “azərbaycan dili” variantından.
Birincisi, Azərbaycan coğrafi anlam daşıyır, məmləkətimizin, Cümhuriyyətimizin adını bildirir. Dili isə millət danışır, torpaq daş, divar yox;
İkincisi, dünyanın heç bir yerində İngiltərə dili, Fransa dili kimi bir ifadə yoxdur. Yəni coğrafi məkanı dil adı kimi götürmək linqvistikanın prinsiplərini ciddi şəkildə pozur. Mən klassik linqvistikanı, dilçiliklə bağlı ağıla gələn bütün elmləri nəzərdə tuturam. Sadə desəm, bu gün azərbaycan dili – ölkənin adı ilə ölçülürsə, Təbrizdə, Borçalıda, yaxud Dərbənddə yaşayan azərbaycan türkü üçün bu amil keçərli olmur. Bu minvalla o da doğma türk dilimizə İran dili, yaxud Gürcüstan dili, yaxud Dağıstan dili deməlidir. Belə yanaşma dilçilik nöqteyi-nəzərdən doğru deyil;
Üçüncüsü, azərbaycanlı sözü ümumiyyətlə, yalnız “Kəşkül” qəzetində 1891-ci ildən dövriyyəyə buraxılıb. Ünsizadə qardaşlarının – Səid, Cəmaləddin və Kamal Ünsizadə qardaşlarının qəzetlərində ilk dəfə kimlik kimi istifadə olunub; onlar da Mirzə Kazım bəyə istinad ediblər. Söhbət Azərbaycan sözünün müxtəlif mənbələrdə toponim kimi işlənməsindən getmir, yalnız milli identiklik anlamında gedir. Bəs ondan əvvəl babalarımızın dili ilə bizim dilimizin adı ayrı-ayrı səslənirsə, Xaqani Şirvaniyə, Məhəmməd Füzuliyə, Qövsi Təbriziyə, Molla Pənah Vaqifə, Mirzə Şəfi Vazehə, Zikri Ərdəbiliyə, Hacı Əbülhəsən Raciyə,
Seyid Əbülqasım Nəbatiyə, Mirzə Ələkbər Sabirə, Hüseyn Cavidə, Əhməd Cavada, Məhəmmədhüseyn Şəhriyara, Mikayıl Müşfiqə, Bəxtiyar Vahabzadəyə, Xəlil Rzaya hansı haqla babamız deyə bilərik?! Axı onlar özlərinə və dilimizə türk deyiblər. Vazeh cüngündə “irqim türk, lisanım türk” deyir. Sən azərbaycan deyirsənsə, M.Ş.Vazeh artıq sənin baban olmur.
Azərbaycan türkcəsi təbiri də nöqsanlıdır. Sanki bu ölkədə türk dilinin onlarla ləhcəsi var və azərbaycan türkcəsi də onlardan biridir. Yəni bu variantda ana dilimiz müstəqil dil kimi yox, ləhcə kimi təqdim olunur.
Azərbaycan-türk dili də qüsurludur və estetik deyil. Hər dəfə sənədləşmələrdə, tərcümələrdə bu variant çətinlik yaradır, öncə məkanın, sonra dilin adının çəkilməsi metodoloji baxımdan, sistemlilik aspektindən düz gəlmir. Axı bu ərazidə məskunlaşmazdan əvvəl də bir ulus kimi mövcud olmuşuq. Ulusumuzun dilinin coğrafi ərazidən asılı düşməsi, birincliyin ikinciliklə əvəzlənməsi, həmçinin sanki “bu ərazilər olmazsa, türk milləti də olmaz!” kimi mənalarını şərtləndirir;
Təbii ki, azəri dili də kökündən yanlışdır. Əvvəla, azəri təbiri farscadır, nəyə görə farslar dilimizə ad qoymalıdırlar? Sonra isə bu azəri ifadəsi ötən əsrin 20-ci illərində Əhməd Kəsrəvi İran rejiminin əli ilə aparılan kampaniyanın təzahürüdür. Bəzi tarixçilər isə azəri sözünü İrandilli tayfalardan biri kimi dəyərləndiriblər. Azəri sözü həm siyasi, həm də elmi baxımdan səhv variant kimi tarixdən boy verir. Bütün hallarda, azəri təbirini qəbul etmiriksə, azəri dilini heç qəbul etmək olmaz!
Ən düzgün variant xalis türk dilidir. Hətta bunun tərəfdarları belə bəzən çəkinirdilər ki, birdən dilimiz Anadolu türkcəsi ilə qarışıq salınar. Əvvəla, salınmaz! Dilin strukturu, kökü, qrammatikası, qaynaqları eynidirsə, adı da eyni olmalıdır. Leksikonumuzda müəyyən sözlər var ki, orada işlənir biz də yox, yaxud əksinə. Bunu vurğularla, intonasiyalarla fərqləndiririk. Bundan ötrü dilin adını dəyişmirlər ki?!
Azərbaycanda da Naxçıvan, Şəki, Lənkəran və başqa ləhcələrdə bəzən elə danışılır ki, bir-birimizi başa düşməkdə çətinlik çəkirik. İndi qalxaq dilimizin adını dəyişdirək?! Bu da faktdır ki, dost-düşmənimiz də bizə türk deyir, bu da türk versiyasını qüvvətləndirir.
Başqa bir narahatlıq yaradan məqam isə bununla bağlıdır: özbək, qazax, qırğız və.s axı onların da müstəqil adı var, belə çıxır biz onlardan fərqliyik. Ərz edim ki, bizim dilimizin başında edilən dəlləklik onların da başında edilib və qardaşlarımızın da dilinin türk kökənindən ayrılması, ümumi halqadan qoparılması üçün Sovetlər Birliyində bütün addımlar atılıb. Ona görə tarixi köklərə qayıdıb, zənciri qırıldığı nöqtədən yenidən bağlamaqda fayda var. Yəni Türküstan qardaşlarımız da tarixin çarxını döndərməli, türk kimliklərinin haqqını verməlidirlər. İsveçrədə, yaxud Belçikada fransızca danışan və Fransada fransızca danışanlar bu dilə fərqli-fərqli adlar qoymağa lüzum görməyiblər. Hərçənd onların da ləhcələrində fərq az deyil. Dilin adını dəyişmək millətin diffuziya olunmasına qədər yollar açır ki, Mərkəzi Asiya türkləri də bu barədə uzun-uzun, qara-qara düşünməlidirlər.
Xülasə, dilimizin adının türk dili olması haqqında çox yazdığımdan digər arqumentlərimi burada təkrarlamağa ehtiyac qalmır. Onu da ərz edim ki, dilimiz Altay dil ailəsinin Oğuz dil qrupuna aid olaraq türk dili kimi təzahür edir. Bunu da çox bölgülərə bölmək dili daha çox məhəlliləşdirir. Bu yanaşmada “dilimiz inkişaf edib, bunun nəticəsində azərbaycan dili olub” kimi yanaşmalar cəfəngdir. 50 il sonra dilimiz bir qədər də zənginləşsə, yaxud inkişaf etsə, onda yenəmi adını dəyişdirməliyik?! Belə yanaşma dünya praktikasında yoxdur. Dil canlı bir varlıqdır. Dilə yeni sözlər gəlir, köhnəlmiş, istifadədən çıxmış sözlər-arxaizm yaranır və.s. Bu zəruri və təbii haldır. Avropa dillərində 500 il öncə olan dilin lüğət tərkibi bugünkündən kəskin şəkildə fərqlənir. Dünyada baş verən sənaye inqilabları, elmi-texniki tərəqqi, müxtəlif icadlar nəticəsində yaranmış terminlər – ixtisaslaşmış sözlər və.s dilllərin lüğət tərkibini zənginləşdirib, lakin nə fransız, nə ingilis dilinin adını bu niyyətlə dəyişməyib. Türkün də danışdığı dil türk dili olmalıdır.
Gələk, həmin məşhur müzakirəyə. Gerçəkdən də mən o vaxt həmin müzakirəni izlədiyimdə Akademik Ziya Bünyadovun, İqrar Əliyevin antitürk çıxışlarından atamın xeyli təəssüfləndiyini, habelə Bəxtiyar Vahabzadənin, Zəlimxan Yaqubun çıxışlarını isə böyük rəğbətlə qarşıladığını əla xatırlayıram. Sonra dəfələrlə həmin görüntüləri sosial platformalarda izləmək şansım oldu. Hər bir məruzəni diqqətlə dinlədim. Bu dəfə atamın təəssüflənmə hissini yenidən öz köksümdə, öz içimdə daha qabarıq şəkildə hiss etməyə başladım.
Qeyd: Ana dilimizdə və rus dilində kamil şəkildə danışan, nitqi səlis, məntiqli və bəlağətli olan rəhmətlik Heydər Əliyevin yanında bir professorun, Əməkdar elm xadiminin, sovetin ideoloji dayaqlarına söykənərək bütün titulları mənimsəmiş İqrar Əliyevin kəkələyə-kəkələyə danışması da ayrı bir xəcalət, ayrı bir faciədir. Özü də həmin çıxışda səsinin bir qədər ucadan çıxması, adətən ətrafdıkalara çımxıraraq təşəxxüslü nəzərlərlə üsyan etməsini, içindəki türk xofundan qaynaqlanan psixoloji bir amillə də izah etmək olar: Həmin çıxış əsnasında “Həqiqətlər pıçıltı ilə, yalanlar hayqırılaraq deyilər” deyimi bir daha gerçəklik qiyafəsinə büründü.
-Əl-qərəz, həmin məlum çıxışında nə deyirdi İqrar Əliyev? Yadımıza salaq:
“Hərdən məsuliyyətsiz danışıqlar olur. Deyir ki, bizim adımız olsun türk, azərbaycan türkü, azərbaycan türkcəsi. Niyə görə mən bu türkün əleyhinəyəm? Çünki, Heydər Əliyeviç, bu mənbələrə görə 500 ailədən ibarət olan türklər, Aşinanın rəhbərliyi altında olan türklər türk dilində danışmırdılar.Onlar monqol dilində danışırdılar. Niyə biz, niyə biz.... onlar üçün qondarma dil olan, 6, 7-ci əsrlərdə o türklərin qalan hissəsi türk adını qəbul ediblər. Türk millət kimi, xalq kimi məhv olub getdi. Düzdür, türk adını daşımıyan digər türkdilli xalqlar rus demişkən, “s lexkoy ruki arabom, i tak dale” qəbul elədilər türk adını.Türk adını bu saat qəbul eləmək bu saat türklər üçün, osmanlı türkləri üçün qəbahətdir, çünki türk böyük bir ailənin, 23-24 dilin nümayəndəsi olan böyük bir ailənin adıdır. Bəs indi əgər biz...rusca yenə də var...”razniça est” birinə tyurok deyilir, o birinə “türk” deyilir. Bizim dildə bu ayrılma yoxdur. Biz türk dilində, türk xalqlarını başa düşürük, ya müasir türk....Osmanlı türkcəsini düşünürük? Bəziləri deyirlər ki, biz niyə o müəyyən dövrdə qəbul elədiyimiz türk adını ataq üstümüzdən? Məgər Osmanlılar 5-6 əsr işlətdiyi osmanlı məfhumunu atmadılarmı üstlərindən. Müəyyən siyasi məqsədləri güdüb, türk...inqilabdan sonra türklər özlərini türk adlandırmadılarmı?!Türk rəhbərlər dedilər ki, bizə 100 milyonluq türk milləti lazımdır. Buna görə Türkiyənin adını türk etdilər. Bizə bu saat 100 milyonluq türk lazım deyil! Bizim özümüzə bəsdir azərbaycanlılar. 35-40 milyonluq azərbaycanlıyıq. Bizim bu saat o siyasi oyunlara baş qoşmağa nə həvəsimiz, nə imkanımız var. Və mən ona görə də, hesab edirəm ki, azərbaycan dili olmalıdır. Azərbaycan Respublikasının dövlət dili azərbaycan dili olmalıdır. Nə azərbaycan türkcəsi, azərbaycan türk dili olmamalıdır.”
İqrar Əliyevin bu rabitəsiz, məntiqsiz, habelə monqoldan türkə, türkdən osmanlıya hoppana-hoppana keçid etməsinə təəccüb etməmək olmur. Tarixçinin çıxışının lap sonundan başlayıram. Deyir ki, “biz 35-40 milyonluq azərbaycanlıyıq, türk lazım deyil.”
Hörmətli “alimimiz” necə coşubsa unudub ki, onun dilə gətirdiyi 35-40 milyonluq azərbaycanlı, (Nəzərə alsaq ki, həmin çıxışdan 30 il keçib, bu gün təxminən sayı 50 milyondan çoxdur ki, onların da güneydəki hissəsi 35 milyondan az deyil) özünə türk deyirlər. Vurğulayım ki, mənim babam İsmayıl Paydar güneydən quzeyə pənah gətirənlərdəndir. Əmioğlanlarımız ildə, yaxud iki ildə bir bizdə müsafir olurlar. Söhbət əsnasında Mahmud əmioğlu deyəndə ki, “Turan, filan sözü türki yaz görüm”, mən deyəndə ki, “azərbaycanca?” onda həmin andaca İqrar müəllimin bütün arqumentləri puç olur. Əgər dilimizin adını ayrı-ayrı deyiriksə, obrazlı desəm, əmioğıumuzla ayrı-ayrı havalara qol götürüb oynayırıqsa, onda bizim qardaş, əmioğlu olmağımıza haqqımız çatırmı?!
İqrar Əliyev 35-40 milyonluq azərbaycanlının taleyini düşünürdüsə, nəzərə almalı idi ki, bizim daha çoxumuz –ulusumuzun daha böyük kəsimi özünə türk deyir. Tarixçi daha sonra deyir ki:
“Osmanlılar 5-6 əsr işlətdikləri osmanlı sözünü atdılar, türkü götürdülər”.
Bu əcaib fikri ancaq İqrar Əliyev səsləndirə bilərdi
Əvvəla, bildirir ki, siyasi məqsədlərə görə atmaq olar. Gəlin, elementar bir misal çəkək, fərz edək ki, yurdumuzun sadə bir vətəndaşı, tutalım Əli kişinin oğludur, 10 il keçir deyirlər yox, sən Məmməd kişinin oğlusan, bir az keçir məqsədlərinə görə deyirlər Vəli kişinin oğlusan. Necə təsir edər, adama? Təsir edər nədir, bir azacıq ləyaqəti olan gedib kəndir axtarar özünə. Özünü asmaq üçün. İqrar müəllimin sözünə və məntiqinə görə isə kəndirə ehtiyac yoxdur, çarx hara dönür, o tərəfə də yükünü götür, köçünü elə!
İkincisi, osmanlı sözünü atmaq məsələsinə gələk, guya “osmanlı” haranın sözü idi, erməni sözü deyildi ki!!! Osmanlı sözünə diqqət yetirək:
24 oğuz boyundan ən sonuncusu kınıkların qurduğu, Səlcuqlar dövlətinin üzərində pərvəriş tapan osmanlı dövlətinin əsasında daha çox kayılar, (yəni oğuzun ikinci qəbiləsi) iştirak ediblər. Sonuncu övladın, yəni Oğuz boyunun sonuncu qəbiləsi olan kınıkların Səlcuqların qurucusu sayılması tarixi gerçəklikdir.”Osmanlı” adı qərbdəki mənbələrdə, məxsusən fransızcada Ottoman, “L”empire Ottoman” kimi tələffüz edilir. Yəni od qoruyan – “Ottoman”. Türk gələnəklərinə görə ailənin odunu qorumaq, evin çırağını yandırmaq adəti üzrə kiçik övladlara həvalə edilirdi. Bu gün də Azərbaycanda və Anadolunun bir çox elində evləndikdə, kiçik övlad ata ocağında qalır, böyük övlad isə evdən çıxır. Yəni bir imperiyanın çöküşü və əvəzində Türkiyə Cümhuriyyətinin onun yerində yaranışı, oraya başqa millətin gəlib başqa adı götürməsi anlamına gəlməz. Bu əcaib fikri ancaq İqrar Əliyev səsləndirə bilərdi ki, bu da gözlənilən idi. Çünki, hələ ötən əsrin 50-ci illərindən etibarən “Azərbaycan tarixi” nin üçcildlik akademik nəşrinin birinci cildində İqrar Əliyevin baxışlar sistemi özünü göstərməyə başlamışdı.”
İqrar Əliyevin etnogenez konsepsiyası” kimi formalaşan həmin sistem xalqımızın mənşəyini iran xalqlarına calamaq niyyətindən başqa bir şey deyildi.
Gələk, məlum çıxışın davamına:
- “Türklər 500 ailədən ibarət olub”. Təsəvvür edirsiz., oğuz, uyğur-karluq və qıpçaq türklərinin milyonlarla insanı olan, böyük bir coğrafiyanı qapsayan türklər vur-tut 500 ailədən ibarət imiş. 500 ailə, orta statistika göstəricisi ilə bir ailədə 4 nəfər götürsək 2000 türk edir. Avrasiya materikindəki türklərin ümumi sayı bu saat 300 milyon civarındadır. 500 ailədən 300 milyonluq insan almaq “məharəti” yəqin ki, fanstastik bir “istedad”, ya da ki, müdhiş bir sehrbazlıqdır.
Lütfən, birisi çıxsın 1000 il öncə 500 ailədən ibarət olmuş və günümüzdə sayı 300 milyona çatmış millət göstərsin. Tarixçi deyir ki, Aşinanın rəhbərlik etdiyi türklər türkcə danışmırdılar, monqolca danışırdılar.
Orxon-Yenisey abidələri elə həmin dövrdən, Aşina nəslindən bizə ərməğan deyilmi?! Ordakı ibrətamiz sözlər, çağırışlar türk ərinə ünvanlanmayıbmı? Bilgə Xaqan Aşina nəslindən deyildimi?
“Göydə mavi göy çökməzsə, altda yer dəlinməzsə, türk milləti, Sənin birliyini, törəni kim poza bilər?!”
Bilgə Xaqanın bu sözləri türkcə deyildimi? Qədim runik yazılar bizim türkcəmizlə səsləşmirmi?! Ərz edim ki, Orxon abidələrində həm də türk dilinin bütün incəlikləri təhrifsiz şəkildə əksini tapır.”Oğul” sözü həm qız, həm oğlan övlada aid edilib.”Kişi” sözü də ümumiyyətlə, insan mənasında işlədilib. Ancaq bizdə sonradan bu sözlərin semantikası daralıb, həmin sözlər cinsiyyət anlamında fərqləndirilib. Bəs osmanlılarla necə oldu ki, həmin yazılar eynilik təşkil etdi? Axı İqrar Əliyevin təbiricə onlar türk deyildilər.
İqrar Əliyev dərs dediyi müddətdə də belə uydurma, cəfəng fikirləri ilə tələbələrin beynini çox “yumuşdu”. Yaxşı ki, rəhmətlik Əbülfəz Elçibəy həmin dərslərdən sonra bu millətin öz mənşəyini özünə qaytaran mühazirələri ilə yaddaşlarda qalıb.
7 mart 2025-ci il
"Bütöv Azərbaycan" qəzeti

Əvvəli keçən sayımızda

Elə bu konteksdə Akademik Rafael Hüseynovun bir xatirəsini xatırlamaq lap yerinə düşərdi.
Rafael Hüseynov:
“Bizə Əbülfəz müəllimi ilk təqdim edən 1972-ci ildə Azərbaycan tarixi dərslərimizi aparan Şamil Məmmədbəyli olmuşdu. Oxumalı olduğu mühazirələrindən bir neçəsini İqrar Əliyevə həvalə etmişdi.
Şamil müəllim özü də bizimlə oturub qulaq asırdı. İqrar Əliyev kökümüzdən, əslimizdən 1980-90-cı illərdə necə danışır və yazırdısa, onda da o cür idi. Ardınca Əbülfəz müəllim gəldi.
Tam əks olan bir mövqe.
İrançı baxışa qarşılıq olan turançı baxış. Bizi İran, fars mənşəli elan edən konsepsiyaya qarşı təmiz türk əsilliyimizə aid düşüncə şəbəkəsi dayandı. 2-3 mühazirəsi boyunca dərsliyimizə artıq yazılmış (ovaxtkı üçcildlik Azərbaycan tarixi dərsliyinin ən məsul və mühüm olan birinci cildinin redaktoru İqrar Əliyev idi) az öncə isə artıq şifahi şəkildə beyinlərimizə pərçim etdirilən saxta təsəvvürü dağıtdı. Bizə əvvəlki mühazirəçinin şəxsiyyəti haqqında bircə kəlmə belə bəhs etmədən onun guya böyük alim olması haqda mifin puç olduğunu anlatdı.”
Gerçəkdən İqrar Əliyevin fikri belə idi ki, guya biz iran xalqlarından biriyik və hamımız eramızın 6-7-ci əsrində öz mənşəyimizi dəyişib türk adını götürmüşük. Bəs ay İqrar müəllim, bəs bizim etnogenezimiz digər türk uluslarından - türkmənlərdən, qazaxlardan, qırğızlardan, özbəklərdən cüzi fərqlənir axı. Bənzərliyimiz,daha doğrusu, eyniliyimiz fərqliliyimiz fonunda daha mükəmməl və daha ardıcıl görünmürmü?!
Folklorumuzun İraq türkmanları, Kıbrıs türkləri ilə tamamən eyni olması İqrar müəllimin arqumentlərini kökündən alt-üst edir. Çünki İqrar müəllimin məntiqi ilə getsək gərək mən irandilli xalqlarla eyni düşünəydim, ancaq göründüyü kimi farsla, taciklə, əfqanla, talışla, zaza ilə, kürdlə, tatla yox, türk soyundan gələnlərlə eyniyik. Bayatılarımız fonunda etnogenezimizin türk faktoru bu dəm daha ucaboylu görünür. Bir az da incələyək:
İraq türkmanları ilə eyni bayatıları bölüşməyimiz, eyni təfəkkürün və eyni qanın daşıcıyısı olmağımız anlamına gəlir. Kərkük türkmanlarının “xoyrat” dediyi bayatılar bizim öz şeiriyyatımız, öz folklorumuzdur.
Karıdı,
Bu iş adam karıdı.
Eyiliyə qarşı eyilik,
Hər igidin karıdı.

Seyran olu,
Bahardı, seyran olu.
İki geyvil bir olsa,
Samanlıq seyran olu.

Sarı Aşıq bayatılarının Kərkük elində bu gün də əzbər oxunması ruhlarımızın əkiz olmasının bir nişanəsi deyilmi, əcəba?! Nəzərə alsaq ki, Kıbrıs Türk toplumunda da mani – yəni bayatı söyləmək adəti çox yayğındır, onda bayatı coğrafiyasının sərhədləri daha da uzanar. Kıbrısda anonim xalq ədəbiyyatı adlanan manilər sevilən bir şeir növüdür. Lefkoşa, Limasol, Baf yörələrində isə “beyit”, ya da sadəcə Lefkoşaya xas olaraq “mane” adlanır. Əsasən toy-düyündə, əyləncəli məclislərdə mani yarışmaları da keçirilir. Bu yarışmalara “mani çatışması” da deyilir. Eynən bayatıda olduğu kimi, mani 4 misradan ibarətdir ki, 1-ci, 2-ci və 4-cü misraları həmqafiyə, 3-cü misrası isə sərbəst olur.

Ovalarda labsana,
Qız üzümə baxsana.
Ağzımda diş qalmadı,
Məzləkidən yapsana.

Ay gidiyor batmağa,
Salam söylə Fatmaya.
Gargolayı onarsın,
Gəliyorum yatmağa.

Təyyarələr qırmızı,
Gəzərlər həp Gıbrızı
Gıbrızın qızları da
Sanki sabah ulduzu.

Diqqətimi bir məqam cəlb etdi. Kıbrısda da bizim kimi uçaq yox, təyyarə deyilirmiş. Bir də əski Kıbrıs türkcəsində Gıbrız deyilir, lap bizim ahıl insanlarımızın təbiri ilə.

Gadifə yorğanım var
Mənim bir əfkarım var
Lefkoşanın içində
Bir ufacık yarım var.

Özünü türk sayan hər kəsin bir bənd də olsa bayatı yazma təcrübəsinin olması faktı da ortaq folklor mazimizin olması arqumentlərimi gücləndirir.
Başqa bir nümunə gətirim. Türkologiyanın banisi Mahmud Kaşğarinin “Divani-lüğət-it-türk” də yer almış ortaq atalar sözlərimizdən. Kaşğarlı Mahmud bəyin tərtib etdiyi həmin lüğətdə folklorumuz da geniş şəkildə ehtiva olunub. Türküstan coğrafiyasındakı işlənən atalar sözlərinə diqqət yetirəndə həmən-həmən eyni təfəkkürün daşıyıcısı olduğumuz üzə çıxır.

Lüğətdəki atalar sözləri:

1 Beş ərüngək tüz ərməs - Beş barmaq düz (bir) olmaz-
2 Bir karqa birlə kış gəlməs –Bir qarğa ilə qış gəlməz.
3 Kanıq kan bilə yumas – Qanı qanla yumazlar;
4 Bir tilku terisin ikilə soymas – Bir tülkünün dərisini iki dəfə soymazlar
5 Alplar birlə uruşma, bəklər birlə turuşma- Qəhrəmanlarla vuruşma, bəylərə qarşı durma.
Göründüyü kimi demək olar ki, eyni atalar sözləridir.
İqrar Əliyevin məntiqinə görə biz İranlı olaraq uyğur, qıpçaq türklərindən fərqli düşünməli idik ki, fərqli də atalar sözlərimiz olsun. Bəs necə oldu ki, mən uyğurla, qıpçaqla eyni təfəkkür yiyəsi oldum? Deməli, bizim soy kökümüzdə türk amili dominant rol oynayıb və bizim irandilli olmağımız iddiasını irəli sürmək tezisi saxtakarlıqdan başqa bir şey deyil.
Yəni bu boyda coğrafiyada yaşayan türklərin eyniliyini danmaq ən azı korafəhmlikdir. Ulu sözümüzdən nümunələr gətirirəm: Bəy sözü bütün türk dilləri və dialektlərində yayğın şəkildə işlənir. Ortaq türkcəmizdə bir boyun, ya da qəbilənin başçısına - bəyə - “beg” formasında rast gəlirik. Birinin əmri altında, tabe olan xalq hakimi məna çalarında da istifadə olunur. Əski Oğuz yazı dilində beg, Orxon-Yenisey mətnlərində bek kimi ehtiva olunur. Qədim mənbələrdə “bəy” sözünə əfəndi, mal sahibi kimi mənalarda-yəni Bey Tenqri kimi rast gəlirik. Qıpçaq türkcəsində beg-bəy, əfəndi, əmir kimi istifadə olunur. Çağdaş Qıpçaq qrupu ədəbi dili və dialektlərində biy formasında işlənir. Qaraqalpaq ədəbi dilində biy-bəy, bir boy, ya da qəbilənin başçısına noqay ədəbi dilində də biy kimi rast gəlirik. Azərbaycan türkcəsində bəy-ortaq türkcəylə eyni anlamda istifadə olunur. Doğma türk dilimizin Şimal ləhcəsində - Qax-Zaqatala dialektində bey-ilahi qüvvə anlamında ehtiva olunur. İqrar Əliyev və onun kimi alimlərin məntiqi ilə getsək bəy sözünün bu boyda arialda fərqli-fərqli deyilişlərinə rast gələrdik. Ancaq tam əksinə demək olar ki, oğuz türkcəsinin qıpçaq türkcəsindki bəy sözü ilə bənzərliyini, hətta bəzi vaxtlarda eyniliyini müşahidə edirik. Bu cür nümunələr minlərlədir. Məsələn, daha bir nümunə.
Ortaq türkcədə “yemək”, xüsusilə səfər üçün hazırlanan “yemək” mənasında işlənən “azuq” sözü qədim türkcədə də azuq, azuqə kimi istifadə edilib. Orxon-Yeniseydə azuk-azuqə, yemək, ərzaq mənasını verən bu sözə Mahmud Kaşğaridə də azuk-azuqə kimi rast gəlirik. Qıpçaq lüğətlərində azık, azuk,-yeyəcək qida, müasir qıpçaq qrupu ədəbi dili və dialektlərində isə azıq formasında işlənir. Qazax ədəbi dilində azıq-azık, yemək, yem, ot kimi, qaraqalpaq ədəbi dilində yemək, iaşə, ərzaq, yeməli məna çalarlarında istifadə olunur. Noqay ədəbi dilində azıq-azüqə, azərbaycan türkcəsində isə azuqə-yemək, qida ehtiyatı mənasında işlədilir.
İqrar Əliyev öz qeyri-müəyyən, əsassız tezislərini bizə sırıya bilməyəndə başlayırdı coşmağa.”Burada türk yoxdur, türk yoxdur!”- deyə nifrət kükrəyən akademiki görəsən özündən çıxaran nə idi?
Mərhum alimimiz Tofiq Hacıyevin haqlı sualı olsun onlardan biri.
Tofiq Hacıyev
Akademik
-“Siz deyirsiz ki, yerli İran mənşəli etnos ilk orta əsrlərdə gəlmə türklərin dilini qəbul etdi. Ancaq nəzərə almırsız ki, məğlub dilin qalib dildə hər hansı bir substratı qalmalı idi axı! Elə deyilmi?...” Akademik İqrar Əliyevin cavabı isə həmişəki kimi yayındırıcı olur.
“Ola bilər ki, substrat qalmasın...”
Necə yəni ola bilər ki, qalmasın. Bu alim cavabıdırmı?!
Bu millətdir – onun folkloru var, onun mifologiyası var, onun ədəbiyyatı var, etno-psixiologiyası var, mental kodları var. Bəs özümüzdən əvvəlki mənşəyimizin atalar sözü hanı, dili hanı, yazılı abidələri hanı? Bu proses hansı mərhələdə olub ki, onun izi qalmayıb?!
...Və maşallah həmin məchul mənşəyimiz min ildən yuxarıdır ki, özünü yaxşıca “gizlədir”. Axı hörmətli “alim” gərək biləydi ki, tarixin izini heç nə suvaya bilmir.
Danimarkalı alim Vilhelm Tomsenin Orxon-Yenisey mətnlərini 1893-cü ildə oxuması ilə min illər əvvəlki runik yazılarımızın üzə çıxması faktı arqumentlərimi qüvvətləndirir. Baxın, təbiətin sərt rüzgarları, yağmurları, keşməkeşli olayları Orxon-Yenisey yazılarının sonunu gətirə bilməyib.
İqrar Əliyev məxəzlərlə işləyən alim kimi gərək biləydi ki, Tanrının yazısına pozu yoxdur. Gərək onu da biləydi ki, bu millətə yad babalar tapmaq bu ulusun övladlarının tənəsindən bəzən sivişib çıxmağı mümkünsüz edir. Özü də bunu elmi saxtakarlıqlar, elmi təhriflər bahasına etmək, “Alim öldü, aləm öldü” kimi atalar sözümüzü boynu bükülü, gözükölgəli edir.
İndi isə tarixçi, arxeoloq Tofiq Əzizbəylinin İqrar Əliyevi yanlışlayan mülahizələrinə diqqət kəsilək:
Tofiq Əzizbəyli:
“İqrar Əliyev Ə.Kəsrəvi və tərəfdarlarına haqq qazandırmaq üçün Midiyanın tərkibində olmuş Cənubi Azərbaycan ərazisini də irandillilərin sıx şəkildə yaşadıqları Arianaya daxil edərək yazır:
Strabon Eratosfenin öz əsərində Makedoniyalı Aleksandrın silahdaşlarının məlumatlarından istifadə etmişdir. Eratosfenə görə, Parsanın, Midiyanın, Baktriyanın və Soqdiananın əhalisi azınadək birdillidir. (yəni mahiyyətcə birdillidir) Əslində isə, yunan coğrafiyaşünası Strabonun e.ə.7-ci ildə yazıb başa çatdırdığı “Coğrafiya” əsərindəki həmin məlumat belədir:
“Parsa və Midiyanın bir hissəsi, həmçinin baktriyalıların və soqdiyalıların ölkələrinin şimal hissələri Ariana adlanır. Arianada yaşayan bütün Ari xalqları – bir birindən azacıq fərqlənir, demək olar ki, bir dildə danışırlar. Göründüyü kimi, İqrar Əliyev yunan coğrafiyaşünasları Eratosfen və Strabonun Ariana və əhalisi haqqında verdiyi məlumatları tamamilə təhrif edib. İqrar Əliyevdən fərqli olaraq, Rusiya Elmlər Akademiyasının akademiki, qədim İran və Mesopotamiya tarixi üzrə mütəxəssis M.A.Dandamayev yazır ki, Eratosfen və Strabonnun verdiyi məlumatlara görə, Arianaya Midiyanın bütün ərazisi yox, ayrı-ayrı hissələri daxildir.”
Sayğıdəyər akademikimiz Nizami Cəfərov “Azərbaycan tarixşünaslığında antiazərbaycançılıq” adlı silsilə yazılarında İqrar Əliyevin etnogenezimizin təhrifi məsələsinə tutarlı cavablar verib:
Nizami Cəfərov,
Akademik
“Azərbaycan xalqının hansı dövrdə təşəkkül tapmasından asılı olmayaraq tarix səhnəsində türk mənşəli bir etnos kimi çıxdığı hamıya məlumdur. Bu isə o deməkdir ki, Azərbaycan xalqının tarixi araşdırılarkən metodoloji xətt kimi türklüyün coğrafi, etnoqrafik, linqvistik, siyasi və.s bölünməsi (differensiyasiyası) prosesi əsas götürülməlidir. Halbuki Azərbaycan MEA-nın nəşr etdiyi “Azərbaycan tarixi” nin birinci cildində müəlliflər “türk” sözünü işlətməkdən qəti şəkildə imtina etmişlər. Sovet dövrünün antitürk “ustanovka”sı ilə yazılsa da, hər halda müstəqilliyimizin ilk illərində üzərində işlənilmək imkanı olmuş (1998-ci ildə işıq üzü görmüş) bu cildin məsul redaktoru, xalqımızın etnogenezinə aid bütün oçerklərin müəllifi akademik İqrar Əliyev olduğuna görədir ki, sözügedən “ustanovka” nəinki yumşaldılmamış, hətta subyektiv ehtimallarla bir az da sərtləşdirilmişdir. İqrar Əliyev dilçi-dil tarixçisi olmadığına görə öz sələfləri kimi o da ciddi səhvlərə yol verir. Nəzərə almır ki, əgər Albaniyada qafqazdilli etnos geniş yayılsa (və hər hansı Qafqaz dili ədəbi dil səviyyəsinə çatsaydı) onun yazılı abidələri qalardı. Və nə Azərbaycanın şimal rayonlarında, nə də Dağıstanda hər kəndin az qala öz “dil”i olmazdı. Dilin assimilyasiyası barəsində İqrar Əliyev elə danışır ki, elə bil bir etnosun başqasına çevrilməsindən asan heç nə yox imiş...”
Göründüyü kimi Nizami müəllim də polad mülahizələri ilə İqrar Əliyevin uydurmalarını təməlindən alt-üst edir. Nizami müəllimin yapışdığı məqam bu alim duelində İqrar Əliyevə məğlub qiyafəsi geyindirir. Zira Nizami Cəfərov dilçidir, dil mütəxəssisi kimi bilir ki, dil insanın mahiyyətidir. ”Danış, səni görüm!” deyimi də dilimizdə təsadüfi yaranmayıb. Yəni dil insanın həm də mənşəyindən xəbər verir, tarixi kökünün formalaşması yolunda ona simsarlıq, bələdçilik edir. Çünki insan danışarkən öz kimliyini, soyunu obrazlı desək yaxşıca
“ələ verir”. Nizami müəllimdə ikinci haqlı məqam ondan ibarətdir ki, dil düşüncənin təzahürüdür, yəni təfəkkürsüz, düşüncəsiz dil hadisəsi baş vermir.
Fransız dili mütəxəsisi olduğum üçün sizə öz sahəmdən bir misal gətirəcəm. Mən Azərbaycan Dillər Universitetində tələbə olarkən müəllimlərimizdən biri tez-tez bir epizodu danışardı. Xalqların düşüncəsinin tamam fərqli olduğundan, təbii olaraq da dilimizdəki idiomlar, frazeoloji söz birləşmələri və.s tamam fərqlənir.
Mirzə Fətəli Axundzadənin məşhur komediyalarını çoxunuz oxumusuz yəqin ki.”Hekayəti Müsyö Jordan həkimi-nəbatat və dərviş Məstəli şah caduküni-məşhur” komediyasında belə bir epizod var. Jordan ağa Şahbaz bəyi Parisə aparmaq istəyir. Hətəmxan ağanın övrəti və qızı əsəbiləşir, bu vəziyyətə Hətəmxan ağanın xanımı Şəhrəbanu bu sözləri deyir: “Şahbazın Parisdə nə iti azıb?” Onu fransızcaya hərfi tərcümə eləyən həmin müəllimimiz çox qınanılırdı. Fransız mütəxəssislər hər dəfə haqlı olaraq irad tuturmuşlar ki, axı əsərdə itdən söhbət getmir, pyesin harasında it vardı və bu it indi hardan çıxdı?
Sonradan fransızlara anladıblar ki, dilimizdə “nə işi var?” ifadəsi həm də “nə iti azıb?” kimi işlənir, amma bu düşüncə fransıza yad olduğu üçün, onlar bunu anlamayıb və fransız oxucusu əsər boyu hansısa bir köpəyi aramalı olub. Yalnız sonrakı nəşrlərdə ifadənin doğru ekvivalenti tapılaraq düzgün tərcümə ediblər.
Gerçəkdən də:
-“Quele chien est perdu du Shahbaz a Paris?”cümləsini fransızca oxuyan oxucu söhbətin nədən getdiyini hardan anlasın ki?!
Bu cür misallar minlərlədir.Yəni növzənbillah bu gün 50 milyonluq xalqımız mənşəyini danıb keçib avropalı olsa, ola biləcəkmi?!
Bəs bu cəfəng fikrin qayəsi və mayası hardan gəlir? Əlbəttə, bəndəniz İqrar müəllimin soyunu, kökünü təftiş etmək niyyəndən uzaqdır. Hər zaman demişəm ki, hər kəsin öz milli mənsubiyyəti ilə öyünmək və özünü hansısa xalqın nümayəndəsi seçmək haqqı var. Türklük DNT testi verib qanında türklük aramaq kimi əbləh yanaşmanı şərtləndirmir. Türklük Tanrının qədər-qismətinə verdiyi paya şükür edib, köklü bir etnosun məziyyətlərini, nəcibliyini daşımaq, ulularına sayğılı davranmağı aşılayır. Bəşəri dəyərləri milli dəyərlər kontekstində əldə etməyi öyrədir. Dilinə və mənşəyinə sayğını ön plana çəkir.Türkçülük nə faşizmdir, nə şovinizm. Türkçülük elə bir millyyətçilikdir ki, bu da həmin ideyanı bəzən mənfi çalarlara bürümək və guya başqasına xor baxmaqdan ibarət olması iddialarını bizə sırımaq istəyənlərə qarşı bir sipərdir. Zatən “türk” sözünün ən qədim mənalarından biri də ədalətli, adil olmaqdır ki, adil millətin övladlarına da adil davranış yaraşar.
İqrar Əliyevin dediyi kimi eramızın 6-7 əsrdən etibarən meydana çıxmağımızı yalanlayacaq məqalələrdən biri də Asif Ataya (İnam Ata) məxsusdur. Ümumiyyətlə, bütün ömrü boyu Asif Ata Midiyanı, bu torpaqlarda bərqərar olan dövlətləri türk dövləti sayıb, əski inanc sistemlərindən olan Zərdüştü də türk təfəkkürlü, türk insanı bilib. Asif Atanın fəlsəfi baxışları, onun erudisiyası, türkçülüyümüzə qənirsiz xidmətləri, hizmətləri mübahisə doğurmadığı üçün Atanın yazılarından müəyyən fraqmentləri İqrar Əliyevə cavab kimi nümunə gətirmək olar. Asif Atanın 1992-ci ilin mayında “Zərdüştçülüyümüz- İşıqçılığımız” yazısında “Kimdir Zərdüşt, kimindir Zərdüşt” bölümündə yazır:
“Midiyalıdır, Midiyanındır - Azərbaycanlıdır (türkdür) Azərbaycanındır. Yeni eradan əvvəl VI əsrdə indiki Güney Azərbaycanda həyata gəlmiş, yaşamışdır. Əsərlərinin çoxu Makedoiyalı İsgəndər tərəfindən yandırılmış, yandırılmayanlar Pəhləvi dilinə tərcümə olunmuşdur. Midiyanın süqutundan sonra Əhəmənilər dövründə Zərdüştlük İranın dövlət dini olub.
Midiyadan-Azərbaycandan dünyaya işıq saçıb Zərdüşt. Zərdüşt – Azərbaycandır (türkdür), Şərqindir, Dünyanındır.”
Asif Ata: Elməddin Əlibəyzadənin “Avesta kitabı” əsərinə yazdığı “Ön söz”- ə fikir verək:

Zərdüştün “Avesta”sı qaranlığa qarşı yazılıb. İnsandan xaricdəki qaranlığa qarşı – zülmə, ədalətsizliyə, zorakılığa, əsarətə.
Kitabda Şumer –Türk ruhunun dahiyanə ifadəsi kimi mənalandırılır və bu əsl həqiqətdir. Avesta Midiya mədəniyyətinin zirvəsidir, midiyalılar şumerin davamıdır. ”Avesta”nı Zərdüşt yaradıb-şumer ənənələri əsasında: şumerlər – turanlılar, türklərdir, Nəsimilər, Füzulilər Zərdüşt bulağından su içiblər. Babək xürrəmiliyi Zərdüşt işığıydı – fərəhli Qorqud ağsaqqallığı Zərdüşt işığıydı - müdrik, muğam ülviliyi Zərdüşt işığıydı – ilahi saz cuşu Zərdüşt işığıydı.”
“Ön söz” dən də görünür ki, Asif Ata Midiyanı, Zərdüştü türk sayır. Asif Ata hesab edir ki, türk vahid etnosdur, ruhani birlikdir-unudulan, danılan “Midiyanı Türk dünyasından ayırırlar, Atropatenanı İranlaşdırırlar, Azərbaycan türkü ilə osmanlı türkü arasında sədd çəkirlər; qıpçaqla oğuzu yadlaşdırırlar, türk təklənir “yırtıcı, qəddar türk” ideyasını dirildirlər, türkün “Bizans qatilliyi”ni təkrarlayırlar. Özgələşmə fəlakəti göz qarşısındadır. Əgər türk musiqisi, muğamlarımız, bayatılarımız, laylalarımız, aşıqlığımız yaşayırsa, bu, ruhani möcüzədir – xalqın yaratdığı, mümkünsüzlükdən yaranan imkandır az qala...”
Bu məqama ən dolğun təsbit Oljas Süleymenovun
“Az i Ya” əsərinin 2-ci fəslində “Şumernamə” bölümündə yer alıb. Burda dilçilik nöqteyi nəzərdən şumerlə olan oxşarlıqlar, atalar sözləri hətta mifoloji bağlar ehtiva olunub. Bu səpkidə müxtəlif ssenarilərimdə, yazdığım müxtəlif formatlı verilişlərdə çıxış etdiyim üçün şumer-türk faktorundan yazmağa bir o qədər lüzum görmürəm. Fəqət Qazaxıstanın Xalq yazıçısı, şair, linqvist, ədəbiyyatşünas-alim, geoloq, ictimai xadim Oljas Süleymenovun başqa əsərlərindən gətirəcəyim dəlillərə ehtiyac var. Ümumən Oljas Süleymenov elə bir dəryadır ki, ondan bir damla götürsək belə İqrar Əliyevin tezislərini alt-üst etməyə yetər.
14 mart 2025-ci il
“Bütöv Azərbaycan” qəzeti
(Ardı var)

Xalqına Vurğun Səməd...

Son zamanlar Səməd Vurğun şəxsiyyəti, yaradıcılığı ilə bağlı müzakirələr yenidən ədəbi gündəmdədir. Xalq şairinin irsinə və özünə yönəlmiş neqativ məqamlara şairin öz ədəbi irsi tutarlı cavabdır. Səməd Vurğun bütün yönləri ilə xalqına, öz türk kökünə bağlı bir şəxsiyyət olub. Səməd Vurğunun Sovet dövründə yazılmış elmi araşdırmalarda qeyd edildiyi kimi “marksizm-leninizm estetikasına söykənən”, “sovet həqiqətini əks etdirən” ilk baxışdan sırf kommunist ideologiyasını təbliğ edən əsər təsiri bağışlayan “Komsomol” poemasının belə alt qatları, misraları arasından bu vətən, türklük sevgisi süzülərkən ona qarşı bu gün bu qədər neqativ yanaşma sərgilənməsi rəvadırmı?
İncələyək görək, ilk baxışda ən qatı sovet ideoloji əsəri kimi görünən "Komsomol" poeması “kommunizm” mifinin minlərlə variasiyalarından biridirmi, yoxsa özünəməxsus, unikal bədii nümunədir? Məlum olduğu kimi Sovet ədəbiyyatında millilik, fərdilik kimi keyfiyyətlər inkar edilir, beynəlmiləlçilik, ümumilik, kütləvilik təbliğ olunurdu. 30-cu illərdə milli-dini dəyərlərdən imtina edilir, türkçülük, islamçılıq ideyalarının cüzi təsirinin hiss olunduğu əsərlər qadağan edilir, onların müəllifləri isə repressiya edilirdi. “Türk” sözünün tabuya çevrildiyi, rus dilinin geniş təbliğ edildiyi zaman Səməd Vurğun “Komsomol” (poemanın adının sovet dövründə, xüsusilə 30-cu illərdə daşıdığı məna çalarlarına xüsusi diqqət!) poemasında yazırdı:
Nədən söyləməsin ana dililə
Öz odlu nitqini yoldaş komissar?
Türkcə danışmasın sevgilisilə.....
Bu mənhus adətdə böyüklükmü var?
Məndən inciməsin yoldaş komissar!
Qeyd etdiyimiz dövrdə bu misraları yazmaq sənətkardan böyük cəsarət tələb edirdi. Yenə həmin əsərdə şair Humaydan bəhs edərkən maraqlı milli-etnoqrafik məqamlara toxunur. Belə ki, əsərdə Sovet dönəmində qadağan edilmiş “Novruz” bayramı ilə əlaqəli inanclar, mərasimlər təsvir edilmişdir.
Səməd Vurğunun böyüklüyü məhz bu cür məqamlarda, ölüm qorxusu ehtimalı altında sətiraltı da belə olsa öz fikrini gələcək nəsillərə çatdırmaq cəsarətində zühur edir. Ədəbiyyatda, tarixdə, istənilən kontekstdə müəyyən açıqlamalarla gündəmə gəlmək, "ulduz" olmaq olar. Lakin unutmayaq ki, bu gün alqışlanan "ulduz" u sabah həmin alqış sahibləri etirazla kürsüdən salacaqlar. Lakin Səməd Vurğun kimi bu gün də öz fəth etdiyi zirvədə olan şəxsiyyət və yazar "ulduz" yox, əfsanədir... Əfsanəni isə istənilən kontekstdən şərh etmək olar, amma danmaq və o zirvədən endirmək olmaz...

Elnarə Qaragözova,
AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

Bəxtiyar Vahabzadənin 100 illiyi İstanbulda da qeyd ediləcək

Bu ilin avqust ayında mərhum Xalq şairi, dramaturq, ədəbiyyatşünas, pedaqoq və ictimai xadim, Azərbaycan Respublikasının Dövlət mükafatı laureatı Bəxtiyar Vahabzadənin anadan olmasının 100 ili tamam olur.
Prezident İlham Əliyev görkəmli şair Bəxtiyar Vahabzadənin 100 illiyinin qeyd edilməsi ilə bağlı sərəncam imzalayıb.
ürkiyə Azərbaycan Həmrəylik və Kültür Dərnəyinin İdarə Heyətinin sədri Səfər Qaraqoyunlu bildirib ki, Bəxtiyar Vahabzadənin 100 illiyi İstanbulda da qeyd ediləcək.
O deyib ki, Bəxtiyar Vahabzadə türk dünyasına iz qoymuş şairdir:
"Xüsusilə də, Sovetlər zamanında Azərbaycan türklərinin zor durumda olduğu dövrdə türkün səsini bütün dünyaya çatdıran şairlərimizdəndir. Bu baxımdan rəhmətlə və minnətlə anırıq. Biz hələ uşaq ikən Bəxtiyar Vahabzadəni eşidirdik. Yazdığı şeirlər Azərbaycan xalqının oyanması, milli şüurunun və baxışlarının dəyişməsi, müstəqilliyə gedən yolun qazanılması ilə əlaqədar şeirləri çox böyük əhəmiyyət kəsb etməkdəydi. Bu zamanla daha yaxşı anlaşıldı".
S.Qaraqoyunlu qeyd edib ki, İstanbulun Kadıköy bölgəsində dərnəyə məxsus ofis var.
"Dərnəkdə mətbuatın iştirakı ilə belə bir proqram düşünürük. Şeirləri, həyatı, türk dünyasındakı önəmi və yeri kimi məsələləri ehtiva edən anım günü keçirəcəyik. Tarix dəqiq məlum deyil. Böyük ehtimalla mayda olacaq. Mayda olmasa, oktyabrda bunu təşkil edə bilərik".

Yeganə Qəhrəmanova
ADPU-nun dosenti, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Azərbaycanda milli dil uğrunda mübarizə tarixindən
Azərbaycan dilinin qorunması və inkişafı, məktəblərimizdə ana dilinin tədrisi, dilimizin yazı qaydaları kimi məsələlərə hələ XIX əsrin ortalarından başlanılmışdır. Anadilli məktəblərin açılması, dilimizin tədrisi uğrunda mübarizə aparan maarifpərvər ziyalılar bu yöndə var gücləri ilə çalışmış, XIX əsrin əvvəllərindən milli maarifçilik hərəkatının meydana gəlməsi ilə dilimizin qorunması və inkişafı uğrunda xüsusi işlər görmüşlər. Görkəmli maarifçilər A.Bakıxanov, H.Zərdabi, M.F.Axundov, M.Ş.Vazeh, İ.Qutqaşınlı və digər ziyalılar yeni tipli məktəblərin yaradılması və inkişaf etdirilməsi, ana dili dərslərinin tədrisi məsələsinə diqqət yetirmiş, həmin məktəblərdə təhsil alan uşaqlarının sayının artırılması istiqamətində böyük səylə çalşmışdılar. Həmin vaxta qədər ölkəmizdə fəaliyyət göstərən mədrəsə və dini tipli məktəblərdə ərəb və fars dilləri əsas tədris dili olsa da, dövrün ədəbi, bədii və elmi əsərləri bu dillərdə yazılsa da, XIX əsrin başlanğıcından məktəblərimizdə ana dilində tədrisin təşkili məsələsi dilimizin inkişafı və qorunması yönündə xüsusi mərhələ təşkil etmişdi. Azərbaycan dili nəinki Zaqafqaziyada, bütünlükdə Yaxın Şərqdə əhəmiyyətli rolunu genişləndirmiş, həmin dövrə qədər əhali arasında ancaq danışıq dili vəzifəsini yerinə yetirsə də, bu dövrdən müstəqil fənn olaraq Azərbaycanda və Qafqazın İrəvan, Tiflis, Dərbənd, Qori, Stavropol, Kutaisi və başqa böyük şəhərlərində təzə açılan dövlət məktəblərində tədris planlarına və proqramlara daxil edilmişdi.
Dilimizn bu dövrdəki vəziyyətini təhlil edən Fəxriyyə Cəfərova “Dil hər bir xalqın varlığının təzahürü, onun milli sərvətidir” adlı məqaləsində yazır ki, “Maarifpərvər ziyalılar cəmiyyətin inkişafını, ictimai-milli təfəkkürün yüksəldilməsini, ilk növbədə, dilə münasibətdə görürdülər. Onların fikri belə idi ki, dünyəvi elmlər hər bir xalqa öz ana dilində çatdırılmalıdır”.
Azərbaycanda milli mətbuatımızın ilk qaranquşu sayılan "Əkinçi" qəzeti ana dilimizin qorunması, bu dili inkişaf etdirmək və geniş xalq kütlələri ilə aydın, anlaşıqlı dildə danışmaq və ünsiyyət yaratmaq baxımından böyük işlər görmüşdür. Qəzetin bu istiqamətdəki fəaliyyəti bu gün də öz əhəmiyyətini itirməmiş, hər zaman ana dilimizin qorunması işində nümunə olmuşdur. "Əkinçi" Azərbaycan-türk dili probleminə xüsusi diqqət yetirir, dilimizin təkmilləşdirilməsi məsələsini vacib hesab edirdi. Qeyd olunan məsələ ilə əlaqədar qəzetin səhifələrində təbliğati məqalələlər dərc olunurdu. Qəzetdəki yazıların hər zaman sadə, aydın anlaşıqlı olması, xalq dilini əks etdirməsi özü fikrimizi sübut edir. Bu məsələ böyük mütəfəkkir M.F.Axundzadəni də çox düşündürdüyündən o, H..Zərdabiyə də "Əkinçi"nin dilinin necə olması haqqında tövsiyələr verirdi. M.F.Axundzadə Həsən bəy Zədabiyə 1875-ci il 21 aprel tarixli məktubunda qəzetin üslub gözəlliyindən, məlumatların incə və aydın şərhindən yazırdı. Bu məktubda orfoqrafiyanın düzgünlüyünü də vurğulayır, qəzetin dilimizi qüsurlardan təmizləmək üçün nümunə olduğunu yazırdı. O bu işdə öz komediyalarının orfoqrafiyasındakı imla qaydalarını əsas tutmağı məsləhət görürdü. İlk dəfə dilimizdə durğu işarələrindən istifadə və durğu işarələri təlimini “Əkinçi” qəzetində tətbiq edən M.F.Axundzadə böyük vətənpərvər kimi, dilimizlə, onun yazısı ilə bağlı çətinlikləri aradan qaldırmağa çalışırdı.
Həsən bəy Zərdabinin həyat yoldaşı Hənifə xanım göstərirdi ki, Həsən bəy hər zaman saf türkcə tərəfdarı olmuşdur. Onun nəşr etdirdiyi qəzetin dilini də Qafqazın bütün müsəlmanları aydın anlayırdı. Hənifə xanımın yazdıqlarından aydın olur ki, Həsən bəy Zərdabi krımlılardan, sibirlilərdən, volqaboyu tatarlarından ərəb dilində yazılmış məqalələr alır, onları ərəb dilini mükəmməl bilən Qazanlı bir mollaya tərcümə etdirirdi. Tərcümələri nümunə kimi yazı müəlliflərinə qaytarır, hər birindən ana dilində yazmalarını istəyirdi. Həmin müxbirlər tədricən öz ana dillərində yazırdılar. Həsən bəy müxbirlərə ana dilində məqalə yazmağı öyrətdiyi üçün fəxr edirdi.
H.Zərdabi başda olmaqla “Əkinçi”nin əməkdaşları maarifçiliyin mühüm əlamətlərindən biri kimi kitab çapına xüsusi önəm verirdi. Lazım olan əhəmiyyətli kitablar başqa dillərdən dilimizə tərcümə olunurdu. O göstərirdi ki, millət qeyrəti çəkənlər Türkiyədə çap olunan kitablardan gətirib, öz ana dilimizdə çap elətdirib, xalqa pulsuz və ya ucuz qiymətə paylasa, məktəblərimizdə lazımsız kitabların əvəzinə həmin yeni kitablar oxunar…
“Əkinçi“ qəzeti xalqın maariflənməsi işinə xidmət etdiyindən türk-müsəlman dünyasında böyük əks-səda yaratmışdı. Böyük türkçü, “Tərcüman“ qəzetinin baş redaktoru İsmayıl bəy Qaspıralıya “Əkinçi“nin və şəxsən Həsən bəyin göstərdiyi müsbət təsiri də qeyd etmək lazımdır. İ.Qasprinski Baxçasaraydan, Krımdan Həsən bəyə Zərdabiyə məktub yazmış, “Tərcüman“ adlı bir qəzet nəşr etdirmək istədiyini xəbər vermiş, ondan xeyir-dua istəmişdi. Daha vacibi bu idi ki, Həsən bəydən qəzetin idarəçiliyinə rəhbərliyi öz üzərinə götürməyi xahiş etmişdi.. Bu məktub Həsən bəy Zərdabidə böyük ruh yüksəkliyi, bayram əhvalı yaratmışdı. Həsən bəy sonralar Zərdabda yaşayarkən “Tərcüman“ qəzetinə abunə olmuş, qəzeti alıb oxumuş, başqa insanlara da oxutdurmuşdı.
Əlimərdan bəy Topçubaşov özünün “Azərbaycanın mayakı” xatiratında yazırdı ki, İsmayıl bəy daim deyirdi ki, Rusiya ərazisində türk mətbuatının tarixi məhz “Əkinçi“ qəzetindən başlanır və Həsən bəy Zərdabi bu mətbuatın patriarxıdır. İsmayıl bəy mütərəqqi ziyalı kimi Həsən bəyi öz müəllimi adlandırırdı.
Türk dünyasının böyük ziyalılarından olan Yusif Akçuranın Həsən bəyə münasibəti də çox yüksək səviyyədə idi. O göstərirdi ki, İsmayıl bəy Qaspiralının “Dildə, fikirdə, işdə birlik” şüarı məhz Həsən bəy Zərdabidən qaynaqlanır. Y.Akçura bu barədə məlumatı İ. Qaspıralının şəxsi kitabxanasında saxladığı “Əkinçi” qəzeti kolleksiyasından aldığını yazır, Azərbaycanda maarifçilik mədəniyyətinin və maarifçilik fəlsəfəsinin yaranması və inkişafında "Əkinçi” qəzetinin, eləcə də H.Zərdabinin rolunu tarixə yazılmış xüsusi xidmət kimi qiymətləndirirdi.
Burada maraqlı məsələlərdən biri də yazılarını qəzetdə “Vəkili-naməlum” adı nəşr etdirdiyi dostu M. F. Axundzadənin "Əkinçi”yə məktublarıdır. M.F.Axundzadə insanları nəzəri maarifçilikdən real, praktiki maarifçiliyə çağırırdı, yəni döyüşkən maarifçiliyi təbliğ edirdi, Onun əsas prinsipi bu idi ki, “Damcı daşı deşər”..
M.F.Axundzadə “Kəmalüddövlə məktubları” əsərində və digər əsərlərində sadə yazmaq, sözləri düzgün seçmək, durğu işarələrindən istifadə etmək kimi önəmli məsələlərə, o cümlədən milli dildə terminologiya məsələsinə xüsusi önəm verirdi. Köhnə ərəb-fars sözlərinin və terminlərinin yeni rus-Avropa sözləri və ya milli sözlərlə əvəzlənməsini zəruri hesab edirdi. Mütəfəkkir öz elmi əsərlərini, yəni traktat və məqalələrini daha çox Azərbaycan türkcəsində yazırdı, ana dilimizin ən yeni elmi mülahizələri əks etdirməyə qabil dil olduğunu göstərirdi. Onun elmi üslubu XIX əsrdə Azərbaycanda elmi üslubumuzun inkişafında xüsusi bir mərhələ təşkil edir. Belə ki, Azundzadə özünəqədərki prosesi həm yekunlaşdırmış, həm də perspektivlər müəyyənləşdirmişdir.
Beləliklə, XIX əsrin əvvəllərindən başlayan maarifçilik hərəkatının milli dil siyasəti əsrin ortalarına və sonlarına doğru daha böyük vüsət almağa başladı ki, bu işdə həm ədəbiyyatımızın, həm də milli mətbuatımızın, o cümlədən ilk mətbuat orqanımız olan “Əkinçi” qəzetinin danılmaz rolu var idi. Maarifçilər dilimizin gələcək inkişafına böyük ümidlərlə baxır, başa düşürdülər ki, ardıcıl və fədakar mübarizə nəticəsində ana dilimizin fəaliyyət və nüfuz dairəsi də günbəgün artacaq, bu dildə təhsil alanların, bu dildə çəkinmədən danışan və bundan qürur duyanların sayı daha da çoxalacaq.
XIX əsrdə başlayan milli dil uğrunda mübarizə XX əsrin əvvəllərində daha da güclənmişdi. Azərbaycan mətbuatı həmin dövrdə ədəbi dil uğrunda mübarizənin önündə dayanır, ziyalılarımız bu işdə xüsusi rol oynayırdılar. Cəlil Məmmədquluzadə, Ömər Faiq Nemanzadə, Nəriman Nərimanov, Firudin bəy Köçərli, Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Üzeyir Hacıbəyli, Əhməd Cavad və digər milli ruhlu ziyalılar bütün gücü ilə ana dilimizin müdafiəsinə çalışırdılar. Bu elə bir dövr idi ki, hələ dilimizin statusu tam dəqiqləşdirilməmiş, ziyalıların bir çoxu ədəbi dil kimi osmanlı türkcəsini qəbul edirdi.
Bu şəxslərə qarşı mübarizədə C.Məmmədquluzadənin böyük xidmətləri olmuşdu. Onun yaradıcılığındaəsas mövzulardan biri ana dilinin saflığı və əlifba məsələsi, eləcə də ortaq türk ədəbi dili məsələsi idi. C. Məmmədquluzadə ana dilimizi inkişaf etdirmək, cəmiyyətdə ana dilin əhəmiyyətini dərk etmək məsələsini yüksək qiymətləndirirdi.
Milli dil uğrunda gedən mübarizənin qabaq cərgələrində gedən Cəlil Məmmədquluzadə bildirirdi ki, “Molla Nəsrəddin” jurnalının əsas mövzularından birincisi məhz ana dil məsələsi idi. Sonralar “ Xatiratım”dı yazarkən C.Məmmədquluzadə ana dili məsə¬lə¬sinin jurnalın ilk nömrələrindən strateji məsələ kimi qoyulduğunu göstərərək yazırdı: “Necə ki oxucularımıza məlumdur, biz “Molla Nəsrəd¬din” məcmuəsini açıq ana dilində yazmağa başladıq. Biz bu dilə o səbəbdən ana dili adı qoyuruq ki, bu dildə yazı yazanda və ortalığa “ana” söhbəti gələndə biz “ana”nı, “ana” da yazırıq, am¬ma qeyri yazıçılarımız, xah o vədə və xah indi yazılarında “ana” ləfzi rast gələndə, “ana” sözü əvəzinə “madər” yazırlar və həmçinin “ata” sözü əvəzinə “padər” yazırlar”.
C.Məmmədquluzadə molla nəsrəddinçilərin dil barəsində xüsusi mövqeyi olduğunu vurğulayır, bu əqidə ilə “Mol¬¬la Nəsrəddin”i meydana gətirdiklərini bildirirdi. Onların xalq dilinə uyğun aydın, anlaşıqlı şəkildə istifadə etdiyi ana dilimiz ümumtürk xalqlarıı üçün ünsiyyət vasitəsi olaraq arzu et¬di¬kləri bir dil idi.
Göründüyü kimi, M.Cəlil ümumtürk dili üçün ortaq imla və ədəbi dil məsələsini ən vacib amil kimi irəli sürürdü.
XX əsrin əvvəllərindən etibarən xalqımızın azadlığı və milli dirçəlişi uğrunda çalışanlardan biri də Ö.F.Nemanzadə idi.
Ömər Faiq 1919-cu ildə “Milliləşmək” adlı məşhur məqaləsini “Azərbaycan” qəzetində nəşr etdirir. Burada milli dil məsələsini azərbaycançılığın mühüm atributu olaraq diqqət mərkəzində saxlanılır. Müəllif milli dilin önəmini qeyd edərək yazır ki, milli dildən məhrum olduğu, ondan uzaqlaşdığı gün millətin qəbrinə yaxlaşmış deməkdir”.
“Yazımız, dilimiz, ikinci ilimiz” adlı əhəmiyyətli məqaləsində müəllif dilimizin əsas fonomorfoloji qanunu olan ahəng qanununu unudub sözlərimizi ərəbləşdirmək, farslaşdırmaq istəyənlərə kəskin cavab verir, milli dil problemininin necə önəmli olduğunu anlayan Ömər Faiq yazırdı ki: “Bədbəxt o millətdir ki, özgə millətin silahından ziyada dil və ədəbiyyatına əsir olaraq yaşamaqdadır…”
“Molla Nəsrəddinçi”lər arasında M.S.Ordubadinin də xüsusi yeri var idi. O, haqlı olaraq yazırdı ki, hər bir xalq hər zaman öz doğma ana dilinə sonsuz rəğbət və məhəbbət bəsləməli, yeni nəsillərdə də ana dilinə əbədi sevgi aşılamalıdır.
M.S.Ordubadi çox düzgün göstərirdi ki, ana dilinin qorunması və saflığı yolunda mübarizədə xalqın bütün qələm adamları eyni mövqedən çıxış etməli, hər bir yazar bu işə töhfəsini verməlidir. Onun fikrincə, dil hər zaman inkişafda olmalı, bu inkişafı ana dilinə bütün ruhu, varlığı ilə bağlı olan görkəmli şəxsiyyətlər öz əsərləri ilə gerçəkləşdirməlidir.
M.S.Ordubadi doğru olaraq qeyd edirdi ki, yazıçılar dilin inkişaf qanunauyğunluqlarını dərindən bilməli, qayda-qanunlarına vaqif olmalıdır. Özünün “Şeirimiz haqqında bir neçə söz” adlı məqaləsində mütəfəkkir şairlərimizin əsərlərindəki dil hərcmərcliyini, yazıçıların ədəbi dil normalarını bilməmələrini, bu normalarla hesablaşmamalarını qəbul etmir, doğma dilin inkişafı naminə çalışmasını hər bir yazarın əsas vəzifələrindən biri hesab edirdi.
Ana dilimizin saflığı, qorunması və inkişafı uğrunda mübarizə görkəmli dövlət xadimi, publisist, yazıçı, dramaturq Nəriman Nərimanovun da marifçilik fəaliyyətininin əsas xəttini təşkil edirdi. N. Nərimanov öz fəaliyyətində azərbaycançılıq ideyasını ana xəttini məhz milli dil məsələsində görürdü.
Azərbaycan tarixinin böyük simalarından, tarixi şəxsiyyətlərindən biri kimi adını, həyat və mübarizə yolunu xalqımızın milli mübarizə tarixindən, ictimai-siyasi, milli-mədəni, elmi-pedaqoji fəaliyyət yolundan ayrı təsəvvür etmək mümkün olmayan böyük ictimai-siyasi xadim, inqilabçı, maarifçi, nasir, dramaturq, publisist, müəllim, həkim, teatrşünas kimi məşhurlaşmış Nəriman Nərimanovun yaradıcılığı müxtəlif sahələrdə olduğu kimi, Azərbaycan dili və dilçilik araşdırmaları baxımından da dəyərli və zəngin mənbə rolunu oynayır. Dilimizi həm xalqımızın, həm də digər xalqların nümayəndələrinə öyrətmək məqsədilə dərsliklər yazan, ana dilini yad ünsürlərlə korlayanlara qarşı daim mübarizə aparan, öz ana dilini dərindən sevən və sevdirməyə çalışan, milli dillərin istismar olunduğu bir dövrdə Azərbaycan dilinin dövlət dili olması haqqında fərman imzalayan N.Nərimanovun dilçilik elmi sahəsində apardığı ardıcıl və fədakar mübarizəni, bu sahəyə aid yazdığı çoxsaylı qiymətli əsərləri və əhəmiyyətli fikir və mülahizələrini araşdıranlar haqlı olaraq onu dilçi alim hesab edir, Azərbaycan dilçilik elminə xüsusi xidmətlər göstərdiyini vurğulayırlar. Çünki dil məsələsi N.Nərimanovun marifçilik, elm və mədəniyyət sahəsində apardığı fəaliyyətin əsasını təşkil edir, davamlı və məqsədyönlü xarakter daşıyırdı. O, ta XIX əsrin 90-cı illərindən başlayaraq bütün həyatı boyu mədəni sərvətlərimizin mühafizəsinə, ana dilimizin saflığı məsələlərinə diqqət yetirmiş, Azərbaycan dilçilik elminin, maarif və mədəniyyətimizin inkişafı istiqamətində ciddi səylə çalışmışdır.
Azərbaycan dili və milli dil uğrunda mübarizə aparanlardan biri də Məhəmməd ağa Şahtaxtlı olmuşdur. Ümumilikdə “Azərbaycan dili” məfhumunun və ya anlayışının təşəkkülündə böyük tarixi xidmətləri olan bir ziyalı kimi M.Şahtaxtlı hələ 1891-ci ildə bu məsələ ilə əlaqədar “Kaspi” qəzetində 93-cü nöm¬¬rədə “Zaqafqaziya müsəlmanlarını necə adlandırmalı?” adlı məqalə çap etdirmiş və orada öz narahatlığını ifadə edərək göstərmişdi ki, “Yaxın zamanlara qədər Zaqafqaziya islam əhlini rus dilin¬də müsəlman adlandırırdılar. Bu anlayış altında təkcə is¬lam dininə sitayiş edənləri yox, ümumiyyətlə türk dilində da¬nı¬şan Rusiya Zaqafqaziyasının əhalisini nəzərdə tuturdular. Din¬lə¬rinə görə ruslar tərəfindən xalqın belə adlandırılması mü¬səl-man¬ların özlərindən qaynaqlanır. Çünki onlar indiyə qədər mil¬li dil və din anlayışlarını itirib, öz xalqlarını və öz dillərini mü¬səlman adlandırırdılar”
Azərbaycan xalqını uzunmüddətli müharibələrdən xilas edib müasir dünya mədəniyyətinə qovuşdurmaq, Şərq və Qərb mədəniyyətini bir-birinə yaxınlaşdırmaq, Qərb mədəniyyətinə daha yaxından yiyələnmək maarifçilərin əsas məqsədlərindən biri idi və bu prosesdə dilimizin rolunun yüksəldilməsi uğrunda ciddi iş aparırdılar. Yeni düşüncə tərzinə malik ziyalılar ayrı-ayrı dövrlərdə Qafqazda inzibati-mədəni mərkəz olan Tiflis şəhərində məskunlaşaraq milli- mədəni və ideoloji baxımdan hərtərəfli mühit yarada bilmişdirlər. Həmin dövrüdə “Şərqi-Rus” qəzeti və “Molla Nəsrəddin” jurnalı Tiflisdə nəşr olunmuşdu. Bu mərhələni tədqiq edən mütəxəssislər yazır ki, “XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Azərbaycandan Rusiyanın, Qərbin elm-mədəniyyət mərkəzlərinə təhsil arxasınca gedənlər, həmin mərkəzlərdə bu və ya digər səviyyədə Azərbaycan mühiti, yaxud təəssüratı formalaşdıranlar ilk mühacirətin (mədəni mühacirətin) ənənələrini davam etdirirdilər” (Nizami Cəfərov, Vüqar Sərdarov, Altay Cəfərov. Azərbaycançılıq ideologiyasının etnoqrafik əsasları. «Elm və təhsil», 2016)
Müəlliflər ilk mədəni mühacirət hadisəsini izah etdikdən sonra Azərbaycanda ikinci mühacirət dövrü haqqında yazılır: “Xalq Cümhuriyyətinin yaranıb süqut etməsi, ölkədə ictimai-siyasi, ideoloji mübarizələrin meydanının genişlənməsi ilə Azərbaycan mühacirətinin tarixində ikinci dövr başladı ki, onun xarakteri əvvəlki dövrdən fərqlənirdi: bu, siyasi mühacirət idi. Xalq Cümhuriyyətinin süqutu, sovet-kommunist repressiyalarının gücləndiyi illərdə 50 mindən artıq azərbaycanlı Türkiyəyə köçməyə məcbur olmuşdur. Onların içərisində süqut etmiş Cümhuriyyətin rəhbərləri də vardı. Türkiyəyə köçmüş mühacirlərin bir hissəsi oradan müxtəlif Qərb ölkələrinə (Fransa, Almaniya, ABŞ və s.) yayılmışlar” (Nizami Cəfərov, Vüqar Sərdarov, Altay Cəfərov Azərbaycançılıq ideologiyasınm etnoqrafik əsasları «Elm və təhsil», 2016).
Yuxarıda göstərdiklərimiz XIX əsr Azərbaycan ictimai mühitində dilimizin milli dil kimi inkişafı və məktəblərdə tədrisi istiqamətində atılmış addımlar, o dövrkü maarifçilik hərəkatının ümumi məqsədləri barədə məlumat almağa imkan yaradır. Lakin bunu deməyi özümüzə borc bilirik ki, Azərbaycan dili uğrunda ziyalılarımız nə qədər inadlı və ardıcıl mübarizə aparsalar da, milli dilimizin inkişafı üçün ən münbit şərait ölkəmizin müstəqillik əldə etməsindən sonra yaranmışdır. Xüsusilə Ulu öndər H.Əliyevin hakimiyyətə gəlişindən sonra dilimizin inkişafı ilə bağlı zəruri fərmanlar verildi. “Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında” fərman böyük tarixi əhəmiyyət kəsb etdi. Ümummilli lider H. Əliyevin Sərəncamı ilə avqustun 1-i hər il ölkəmizdə Azərbaycan Əlifbası və Azərbaycan Dili Günü kimi qeyd edilir.
Cənab İlham Əliyev 12 yanvar 2004-cü il tarixli sərəncama uyğun olaraq 150 cilddən ibarət “Dünya ədəbiyyatı kitabxanası”, 100 cilddən ibarət “Dünya uşaq ədəbiyyatı kitabxanası”, yenə 100 cilddən ibarət “Azərbaycan ədəbiyyatı kitabxanası” seriyasına uyğun nəşrlər latın qrafikası ilə çap olunmuşdur. 23 may 2012-ci ildə isə “Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı haqqında” ölkə prezidentinin sərəncamına əsasən ölkəmizdə dilimizin milli varlığının qorunması və daha da inkişafı istiqamətində böyük perspektivlər açılmışdır. Bu baxımdan bizim əsas işlərimizdən biri də dilimizin saflığı və qorunması uğrunda mübarizə aparmış tarixi şəxsiyyətlərimizin və ziyalıların fəaliyyətini geniş və hərtərəfli öyrənmək, onların qoyduğu şərəfli yolu davam etdirməkdən ibarətdir..

İdrak liseyində “Beynəlxalq Ana Dili Günü” qeyd edildi

İdrak liseyində 21 fevral “Beynəlxalq Ana Dili Günü” münasibətilə tədbir keçirildi. Tədbirdə çıxış edən müəllim və şagirdlər Ana dilimizin özəlliklərindən danışaraq, onu göz bəbəyimiz kimi qorumalı olduğumuzu vurğuladılar.
Şagirdlərin ifasında “Vaqif” tamaşasından Ana dilimizlə bağlı bir parça nümayiş etdirildi. Bundan başqa məktəblilər başqa bir tamaşa ilə də dahi Nizami dövrünə səyahət edərək dilimizin o vaxtkı vəziyyətini, onun necə çətinliklərdən keçib gəldiyini tədbir iştirakçılarının diqqətinə çatdırdılar.
Tədbirdə Ana dili haqqında dünya filosoflarının fikirlərindən nümunələr səsləndirildi. Doğma Azərbaycan dilimizin müqəddəsliyi, onun zənginliyi və gözəlliyi ilə bağlı Ulu Öndər Heydər Əliyevin və dövlət başçısı İlham Əliyevin fikirləri diqqətə çatdırıldı. “Sarı gəlin” xalq mahnısının sədaları ilə rəqs nümunəsi, iştirakçıların birgə ifasında Ana dilimizə həsr edilmiş mahnı da rəğbətlə qarşılandı.
Tədbirdə 13-cü Beynəlxalq uşaq muğam müsabiqəsi və Heydər Əliyevin 100 illiyinə həsr olunmuş 4-cü Respublika musiqi müsabiqəsinin qalibi Yusif Tural oğlu Sadıxov da iştirak edirdi. Onun ifasında əlamətdar günün ovqatına köklənmiş muğam parçası hər kəsə xoş anlar yaşatdı.
Onu da qeyd edək ki, Ana dilimizə həsr olunan tədbirdə “Vətən səsi”nin əməkdaşı, uşaq yazıçısı Mina Rəşid də qonaq qismində iştirak edirdi. Şagirdlər onun birinci sinifin “Azərbaycan dili”dərsliyinə daxil edilmiş “Ana dili” şeirini səsləndirdilər. Mina xanım çıxışında Ulu Öndərimizin Ana dilimizə böyük qayğısından söhbət açaraq, bu diqqətin indi də dövlət başçımız İlham Əliyev tərəfindən davam etdirildiyini söylədi. O, çıxışında “Ana dili” şeirini bir daha səsləndirdi.
Tədbirin sonunda əməkdaşımız İdrak liseyi tərəfindən təşəkkürnamə ilə mükafatlandırıldı.
Günel Quliyeva

Dərələyəzdən deportasiya edilmiş deputat Sona Hüseynovanın həyat həqiqətləri

SSRİ-də müsəlman və türk xalqlarına qarşı həyata keçirilən deportasiyaların içərisində qədim türk yurdu Qərbi Azərbaycanda yaşayan həmvətənlərimizə qarşı gerçəkləşdirilmiş bu akt səciyyəvi xüsusiyyətlərinə görə digərlərindən fərqlənir. Qəribə də olsa Ermənistan SSR ərazisində öz doğma yurdlarında yaşayan yüz minlərlə əhalinin deportasiyası yeganə belə aktdır ki, SSRİ-də rəsmi qərarla həyata keçirilib. İ.Stalin Kür-Araz ovalığında pambıqçılığın inkişafı ilə əlaqədar Qərbi Azərbaycandan əhalinin köçürülməsini o vaxtkı Azərbaycan və Ermənistan rəhbərlərinin müraciətləri əsasında həyata keçirilməsini əsaslandırmışdır. Lakin, sonradan bəlli oldu ki, Azərbaycan rəhbərliyi adından göndərilmiş müraciətdə fəaliyyəti birmənalı qarşılanmayan Mircəfər Bağırovun imzası yoxdur. Lakin, Türk dünyasının quru sərhədlərinin pozmağa yönəlmiş süni Ermənistan dövlətinin yaradılması (xristian bufer zolağı) layihəsinin növbəti mərhələsi İ.Stalin tərəfindən “uğurla” davam etdirildi. Kolxozçuların köçürülməsi adı ilə eyni zamanda, Qərbi Azərbaycanda yaşayan böyük bir ziyalı kütləsi öz doğma yurdlarından deportasiya edildilər.
Bu gün yüz yaşını qeyd etdiyimiz Sona Əli qızı Hüseynovada belə şəxslərdəndir. Ermənistan SSR Ali Sovetinin deputatı olmuş Sona Əli qızı Hüseynova 20 fevral 1925-ci ildə Dərələyəz mahalının Çivə kəndində anadan olub. 1932-1939-cu illərdə 7 illik Çivə kənd məktəbini əla qiymətlərlə bitirib. Məktəbi bitirdikdən sonra kolxozda işə başlayıb. Tütünçülük üzrə manqa başçısı kimi, 1950-ci ildə Ermənistan SSR Ali Sovetinə Mikoyan rayonunun Çivə, Qovuşuq, Ağkənd, Ələyəz, Qabaxlı, Gədikvəng, Gülüdüz kəndlərinin kolxozçuları özlərinin seçkiqabağı yığıncaqlarında Sona Əli qızı Hüseyinovanı 229 nömrəli Şadin seçki dairəsindən Ermənistan SSR Ali Sovetinə deputatlığa namizəd göstərmiş, o 29 fevral 1951-ci ildə Ermənistan SSR Ali Sovetinə deputat seçilib.
1950-ci ildə “Sovet Ermənistanı ” qəzeti Sona xanım haqqında geniş məqalə də vermişdir.
SSRİ Nazirlər Soveti № 4083 23 dekabr 1947-ci il, Kolxozçuların və digər azərbaycanlı əhalinin Ermənistan SSR-dən Azərbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığına köçürülməsi haqqındakı bədnam qərarı ilə, onun Ermənistan SSR Ali Sovetinin deputatı olması nəzərə alınmadan 1951-ci ilin sonlarında, ailəsi ilə birlikdə sovet Azərbaycanına deportasiya olunub. Bərdə rayonunun İmirli kəndində bir müddət yaşadıqdan sonra, ailəsinin iqlim şəraitinə uyğunlaşmaması səbəbindən yenidən Çivə kəndinə qayıdan ailə, ermənilər tərəfindən xoş qarşılanmırlar. Bir müddət Çivə kəndində yaşayan Sona xanım, övladlarının təhsil və iş problemi səbəbindən 1976-cı ildə, təkrar sovet Azərbaycanına üz tutur. Bir müddət İmirli kəndində yaşadıqdan sonra, 1979-cu ildə Gəncə şəhərində məskunlaşırlar. Ömrü deportasiyalarda, köçlərdə yollarda keçmiş yurd həsrətli Sona xanımın ən böyük və son arzusu doğulduğu, uşaqlıq və gəncliyinin ən gözəl illərini keçirtdiyi Çivə kəndinə qovuşmaqdır. Sona xanım , hal-hazırda Qərbi Azərbaycanlıların kompakt yaşadıqları, Bərdə rayonunun İmirli kəndində yaşayır. 3 övladı, 8 nəvəsi, 16 nəticəsi var.
Sona xanımın doğulduğu Çivə kəndi Azərbaycan xalqına bir çox görkəmli şəxsiyyətlər bəxş etmişdir. 1918-ci ildə Çivə kəndinin əhalisi xalq qəhrəmanı Balo bəy Vəkilovun komandanlığı ilə könüllü tabor təşkil edərək Andranikin qoşunları ilə şücaətlə vuruşmuş, ermənilərə ciddi itki yaşatmışdır. Onlar kəndi erməni quldurlarına heç vaxt təslim etməmişlər. Kənd camaatı yalnız Qərbi Azərbaycan əhalisi kütləvi şəkildə Cənubi Azərbaycana keçmək məcburiyyətində qaldıqdan sonra yurdlarını tərk etmişlər. Çivə kəndinin əhalisi II Dünya müharibəsində də 29 say-seçmə övladlarını müharibəyə göndərmiş, onlardan on nəfəri qəhrəmanlıqla həlak olmuş, digərləri isə şücaətlə döyüşərək müxtəlif orden və medallarla təltif edilmişlər.
Sona Hüseynovanın fəaliyyətinin tədqiq olunmasında Prezident Qvardiyasının ehtiyatda olan polkovniki Kamil Dərələyəzlinin də adını qeyd etməyi borc bilirik.
Onu da qeyd edək ki, Dərələyəz mahalı Keşkənd icmasının rəhbəri, professor Mahirə Hüseynovanın tapşırığı ilə 100 yaşlı Sona Hüseynovanın yaşadığı Bərdə rayonu, İmirli kəndində yubileyi qeyd edilir.
Bizdə yüz yaşlı yurd həsrətli Sona Hüseynovaya doğulduğu Çivə kəndinin şəfalı sularından dadmagı, elinin yollarında addımlamağı, dağlarının havasını udmağı arzu edirik.

Səməd Vəkilov
tədqiqatçı-hüquqşünas
Leyla Calalova
ADPU-nun Qərbi Azərbaycan Araşdırmalar Mərkəzinin rəhbəri,
tarix üzrə fəlsəfə doktoru

Vidadi Avdıoğlu Körpülü Qərbi Azərbaycanda, Körpülü kəndində dünyaya gəlib. Onun da taleyinə Erməni faşistlərinin ötən əsrdə törətdiyi faciələrdən pay düşüb. İllərdi doğulduğu ata yurdunun həsrətin çəkən Vidadi müəllim öz ellilərini Vətənə dönməyə səsləyir. Ellərimizin pozulmuş növrağına yenə düzən verməyə, Qara zurnanın sədası altında cəng tutmağa, tonqal çatmağa çağırır:

Qayıdın vətənə ay körpülülər!

Gözüm yolda, qulaqlarım səsdədir,
Oxuduğum nəğmələr ahəstədir,
Siz yoxsunuz ürəyim də xəstəsir,
Qayıdın Vətənə ay körpülülər!

Durna tək düzülün sizlər dəstəyə,
Vətən eşqilə uçun Körpülüyə,
Ananıztək məni alın dövrəyə,
Qayıdın Vətənə ay körpülülər!

Siz olanda bu diyarın hər günü,
Xoş keçirdi ayı, ili, düyünü,
Siz yoxsunuz çəkən yoxdur yükümü,
Qayıdın Vətənə ay körpülülər!

Sönübdür çırağın, gəlmir qonağın,
Kafirlər əlində qalıb oymağın,
Gözləyirəm kaş eşidəm sorağın,
Qayıdın Vətənə ay körpülülər!

Mən bir tənha qalmış qoca Çinaram,
Qayıtsanız hamınızı qucaram,
Bütün diləklərə işıq saçaram,
Qayıdın Vətənə ay körpülülər!

Nağaraçı qardaş toyunu çalsın,
Qara zurna yenə hay-haray salsın,
Xoş xəbər gətirən müjdəsin alsın,
Qayıdın Vətənə ay körpülülər!
Bakı, 12.09.2023.

Könlüm Vətən torpağını istəyir

Gəzəmmirəm başqa eldə, obada,
Könlüm Vətən torpağını istəyir,
Gözüm yoxdur özgə yurdda, yuvada,
Könlüm Vətən torpağını istəyir.

Babakar dağları, Qazıoğlu yalı,
Çubuqlu yaylağı, Ləlvər dağları,
Yadıma düşdükcə el budaqları,
Könlüm Vətən torpağını istəyir.

Bahar gəlib oyananda təbiət,
Baş qaldırır qəlbimdəki bu həsrət,
Vətən deyə mən çəkirəm əziyyət,
Könlüm Vətən torpağını istəyir.

Nə ocaq isidir, nə də od məni,
Qürbətin soyuğu dondurur məni,
Vətən hərarəti hey çəkir məni,
Könlüm Vətən torpağını istəyir.

İstəsəm də qanad aça bilmirəm,
Yaralı bir quşam uça bilmirəm,
Babamın məzarın quca bilmirəm,
Könlüm Vətən torpağını istəyir.

Demə, yollar niyə belə bağlıdı?
Qəlbim sarısimə, telə bağlıdı,
Vidadi Vətənə, elə bağlıdı,
Könlüm Vətən torpağını istəyir.

05.03.2023

















 

“Zaur Ustacın poetik dünyası” adlı yeni kitab işıq üzü görüb

Tanınmış şair, “Yazarlar” jurnalının baş redaktoru Zaur Ustacın yaradıcılığına həsr olunmuş “Zaur Ustacın poetik dünyası” adlı yeni kitab işıq üzü görüb.
Məlumat üçün bildirək ki, Zaur Ustac 1975-ci il yanvarın 8-də Bakı şəhərində anadan olub. Əslən Ağdamın Yusifcanlı kəndindəndir. Elə ilk təhsilini də doğma Yusifcanlı kəndində alıb. Sonra təhsilini ardıcıl olaraq Bakı Dövlət Universitetində, Bakı Ali Birləşmiş Komandanlıq Məktəbində, Beynəlxalq İxtiraçılıq və Biznes İnstitutunda davam etdirib. Birinci Qarabağ Müharibəsi iştirakçısıdır, hazırda ehtiyatda olan zabitdir.
Zaur Ustac 1988-ci ildən etibarən dövri mətbuatda çıxış edir.
“Zaur Ustac 50 seriyasından” nəşr olunmuş növbəti kitabın müəllifi Azərbaycanın ilk peşəkar hərbi jurnalistlərindən olan, Prezident təqaüdçüsü, şair-publisist Vaqif İsaqoğludur.
Zaur Ustacın yazdığı ilk nümunələrdən başlayaraq ən yeni nəşr olunmuş bütün əsərlərinin sistemli şəkildə geniş aspektdən təhlilindən ibarət olan kitab böyük bir auditoriya - filoloqlar, jurnalistlər, ali və orta təhsil müəssisələri müəllimləri, tələbələr, doktorantlar, müstəqil təhqiqatçılar və Azərbaycan ədəbiyyatı, mədəniyyəti ilə maraqlanan hər kəs üçün nəzərdə tutulub.
Kitabın redaktoru Tural Cəfərli, dizayneri Səbinə Hüseynzadə, naşiri Səbuhi Aslandır. Üz qabığının rəsm tərtibatçısı Rahilə Qaralovadır.
Şair-publisist Vaqif İsaqoğlu öz monoqrafik təhlillərində mötəbər mənbələrə və Qurban Bayramov, Vaqif Yusifli, Ayətxan Ziyad, Əli Rza Xələfli, Ülviyyə Hüseynli kimi tanınmış filoloqlarına, naşirlərinə, ədəbiyyat tənqidçilərinə istinad edir.
Kitab “Zaur Ustac - 50” layihəsi çərçivəsində nəşr edilib.
Hazırladı: Mina RƏŞİD

Məryəm Gəncəliyeva yazır:

Hər kəsin həyatında keçdiyi yolun izi var. Orada sevinc də var, kədər də var, həsrət də var. Sevinc və kədər bir- birini əvəz edir, dəyişir, həsrət heç nə ilə əvəz oluna bilmir, həsrətə son qoymaq üçün gərək sənin qəlbində bir göynərtiyə çevrilib səni haraylayan, səndən imdad uman o torpağa yetişəsən, vətən anlamının başındakı o kölgəni yox edəsən. Onda həsrət bitər, həsrət bitdiyində də Vətən övladlarına qucaq açar, rahatlıq tapar, övladlarını qucan qoynu gülüstana dönər.
Onun üçün harada olmasından asılı olmayaraq, "vətən daşı" olan oğulları ilə Zəngəzur eli, doğma Qafan diyarı, dağlar qoynunda məskən salan Gığı kəndi vətəndir. Harada, hansı məclisdə olsa, vətən onun bağrından keçirsə, vətən onun üçün müqəddəsdirsə, o isə vətənin ən əziz ovladıdırsa, o oğulla öyünməyə dəyər. Çünki o, eli, vətəni, vətəndaşı üçün təmənnasız çalışandır.
O, Bəhruz Piriyevdir ki, harada bir cəfakeş, şücaətli oğul, sayılıb seçilən varsa, onu öz elinin övladı sayır, onunla qürur duyur, ehtiyacı olanlara isə arxa durur. Bax beləsinə vətən oğlu deyirlər, vətənlə yaşayan, vətənlə qürur duyan oğuldur Bəhruz müəllim.
Ömrün uzun və bərəkətli, yolun hər zaman hamar, ruzin süfrəni bəzəyəcək qədər bol olsun, dəyərli qardaşım. Sənə 100 il demirəm, sənə özün öz ayaqların üstdə dura biləcəyin qədər, heç kəsə möhtac olmayacağın qədər ömür arzulayıram, bir də həmişəki qürurlu, mətin görkəmində olmağı.
P.S. “Bütöv Azərbaycan” qəzetinin yaradıcı kollektivi də Məryəm xanımın təbrikinə qoşulur. Bəhruz bəyi səmimi qəlbdən təbrik edir, ona Zəngəzurlu günlər diləyir.

Miraslan BƏKİRLİ
yazıçı-yurnalist

HƏR ZİYALI BİR TARİXDİ
(Tapdıq Novruzov-“Yaşanmış ömür” kitabını vərəqləyərkən)
Ziyalıların bəziləri yaşayan tarixdi və çox təəssüflər olsun ki, sağ olanda onu dəyərincə qiymətləndirə bilmirik; bir də dünyadan köçmüş ziyalılarımız – tarixin, zamanın ozü onu “ələyindən” keçirəndən sonra kimliyini ortaya qoyur, ziyalılıq içində, əslində, kökündə, genində ziya olan və bu ziyanı milli mənlik üçün “xərcləyənlərdi”. Bu baxımdan ziyalılarılar və ziyalılıq nə yersiz təriflərlə, nə saxta diplom, nə də elmi ad almaqla olmur. “Yaşanmış ömür” kitabını vərəqlədikcə düşünürsən ki, canında aristokratlıq, yurd sevgisi olan insan bütün təpkiləri, qadağaları adlayıb istədiyini eliyə bilər, Tapdıq Həmid oğlu kimi...
Son vaxtlar tez-tez eşitdiyim bir xoşagəlməyən fikrin şahidi oluram: “Hərə özündən, öz dədəsindən bir kitab yazır”... Düşünürəm ki, öz kök-nəslini öyrənməyən, tanımayan nə özünə, nə özgəsinə qiymət verə bilməz. “Yeddi arxa dolananı (yeddi babasını) tanımayan əsilsiz olar”, – deyiblər. Sovet dönəmində də, car Rusiyası vaxtında da özümüzü öz kökümüzdən ayırmağa çalışdıqlarından nə babalarımızı, nə tariximizi öyrənməyə qoymadılar.
Hər ailə, hər nəsil özlüyündə millətin, dövlətin bir parçasıdı – fərdlərdən millət, dövlət yaranır və aryı-ayrı fərdlər insanlar belə dövlətin, millətin “sütunu” ola bilər. Bu baxımdan biz özümüzü, ata-babalarımızı öyrənmədən nə tariximizi öyrənə, nə də öyrədə bilərik... Bu yaxınlarda böyük hörmət və ehtiram göstərdiyim dəyərli ziyalılarımızdan, ağsaqqallarımızdan biri – Vahid Novruzov mənə bir kitab verdi. Kitabda ata yurdu Böyük Ayrım kəndinin fonunda, atası Tapdıq Novruzovun timsalında öz ellərinin, bölgələrinin məişəti, yaşantıları, tarixi gerçəkliklər baxımlı bir film kimi oxucunu yaxın keçmışə – babaların ayaqladığı izlərə aparır... Mərkəzdən aralı – “gözdən, könüldən uzaq” ellər-obalarda elə kişilər olub ki, yurda olan məhəbbətinin nurunda, işığında yaşadığı dövrdə elədikləri əslində gələcək nəslin nurlu sabaha gedən parlaq ulduzlu “karvan yolu”du.
Belə kənd ziyalılarından biri də Tapdıq əmi, Tapdıq kişi, Tapdıq müəllimdi. İnternetin olmadığı, get-gəlin çətin olduğu vaxtda öz ziyası, daxili milli potensialı ilə elinə, millətinə, sözün əsl mənasında, xidmət edənlərdən biri olub. Qərbi Azərbaycanın Böyük Ayrım elində torpağa bağlılığı, əsl müəllim fəaliyyəti, eldə barmaqla göstərilən el adamı, qayğıkeş ailə başçısı kimi ömür sürməyib, həm də kəndin, bölgənin siyasi, mənəvi həyatında ziyalı kimi, maarifçi kimi, jurnalist kimi yorulmadan fəaliyyət göstərib. İndı hər hansı bir məqaləni, yazını bir neçə dəqiqənin içində ünvanına çatdıra bilirsən – istər redaksiyaya, istərsə də oxuculara. Ucqar dağ kəndində, türk olduğuna görə bir az da diqqətdən kənarda qalan bir eldə insanların yaşam tərzini və fəaliyytlərini gündəmə gətirmək, “biz də varıq”ı öz ziyalı-müəllim fəhmi, fəaliiyəti ilə İrəvana, yeri gələndə Bakıya çatdıra bilən insan – gənc Tapdıq yorulmaq bilmədən müqəddəs baba ruhumuzu yaşadanlardan biri olub. İrəvanımızda əvvəl “Qızıl Şəfəq”, sonra “Sovet Ermənistanı” qəzetinin səhifələrində zamanın tələbinə uyğun problemləri çözüb mətbuat səhifələrinə çıxarmaq gənc Tapdığın o zamanın (indi min cür məlumat, informasiya var) əsil aydınlarından biri olmasına dəlalət edir. Dəfələrlə əlifbamızın dəyişdirilməsi, tariximizin saxtalaşdırılması, türklərin türk olduğuna görə dədə-baba yurdlarından dəfələrlə didərgin salınması, millətimizin adının belə dəyişdirilməsi kimi çox ağır təpkiləri yaşayan millətin belə nümayəndələrinin olması və onların həyat-fəaliyyətinin kitablada, filmlərdə təbliği, öyrənilməsi də tariximizin, ziyalılarımızın öyrənilməsi və təbliğidi. Tapdıq Novruzov kimi fədəkar insanların gördüyü işlərin kitab şəkilində təbliği milli məfkurəmizə hörmət və qayğı kimi qiymətləndirilməlidir. Bəli, Tapdıq Həmid oğlu kimi fədəkar bir ailə başçısının təlim-tərbiyə verib böyütdüyü övladlarının içindən sabah millətinə, dövlətinə sədaqətlə qulluq edən vətəndaşların yetişdirilməsi deməkdir və Tapdıq Həmid oğlunun ailəsində, şəcərəsində ziyalı, fədəkar insanlar yetişdi.
Dövlətin, dövlətçiliyin möhkəmlənməsində, milli-mənəvi dəyərlərin qorunması və inkişafında, təbliğində, dünyanın siyasi, iqtisadi, mədəni müstəvisində bizim də yerimizin olmasında, ata-babalarımızın əsrlərlə qoruyub saxladıqlarını yaşatmaq üçün hər kəndin, hər nəslin, hər insanın öz payı, öz töhvəsi var – kimin az, kimin çox. Belə baxanda, hər kök-nəsil, hər şəxs özlüyündə bir tarixdi və ümumi milli dəyərlər üçün heç nə eləməmiş olsa belə, nəsil artıqmaqla öz soyuna, millətinə xidmət etmiş olur və bu təbii bir harmoniyadır. Millətin nümayəndəsi adi bir insan da, ulduz kimi parlayanda o millətin nümayəndəsi kimi millətə xidməti onun harada yaşamağından, hansı işin qulpundan asılı olmayaraq içində milli qürur və yurd sevgisi varsa, əkinçi olsa belə, torpağa bir ovuc dən atmaqla öz tarixi missiyasını yerinə yetirir, öz bacardığı işi ilə nurlu sabaha öz töhvəsini verir – gənc Tapdıq, Tapdıq müəllim, ağsaqqal Tapdıq kişi kimi...
“Yaşanmış ömür” kitabını oxuduqca atamla eyni yaşda olan Tapdıq əminin kənddəki, bölgədəki aydınlardan olmasını elə atamla müqayisə etdim özlüyümdə. Atam orda yaşadığımız son vaxtlarda öz təkidli mübarizəsi ilə İrəvandan rəsmi şəkildə kənddə Novruz bayramının qeyd olunmasına icazə almışdı. Demək istəyirəm ki, atalarımızın, babalarımızın yaratdıqlarını, yaşam tərzlərini, həyat-fəaliiyətlərini öyrənmək, onlar haqda yazmaq tariximizi öyrənmək, tariximizi öyrətməkdi. Ata-babalarımızın, ana-nənələrimizin adi məişətindən, gördüyü işlərdən yazmağın özü adət-ənənələrimizin, milli mənliyimizin, məişət mədəniyyətimizin, mətbəximizin və. s. və i.a. gələcək nəsilə çatdırılması ilə yanaşı dünya mədəniyyətində bizim də yemizin olduğunu göstərən bir sübut, bir dəlildir. Həm də tarixin güzgüsüdür.
“Yaşanmış ömür” kitabının 111-ci səhifəsində “Pis işləyir” adlı kişik bir məqalədə hələ 1951-ci ildə türklərin yaşadığı Qaçağan kəndinin, şovinist ermənilərin diqqətdən kənarda saxladığını, “Alaverdi rayonunun Mədəni-maarif şöbəsinin müdiri Q.Antosyan bu klubun işi ilə ciddi məşğul olmalıdır”, – yazmaqla kəndin mədəni, mənəvi inkişafına mane olanları qorxmadan, cəsarətlə rəsmi təmbeh edir (o zaman partiya qəzetlərində çap olunan hər yazı rəsmi sənəd kimi qəbul olunurdu). Bu kişik məqalədə əslində o kənd haqqında geniş informasiyanı ehtiva edir – kənddə klubun və kitabxananın, 1500 nüsxə kitabın olması.
“Yaşanmış ömür” kitabındakı məqalələrdə, yazılarda ötən əsrin 30-40-cı illərindəki kəndlərimizin hələ dəyişdirilməmiş adları, Tapdıq Novruzovun məqalələrindəki informasiyalar tədqiqat obyekti kimi də maraqlıdır. Ona görə də Qərbi Azərbaycanla bağlı yazılan hər kitab, hər cümlə belə bu gün adi görünsə də sabah üçün qiymətli bir mənbə ola bilər. Bu kitab təkcə Novruzovlar ailəsinin arxivi, xatirə kitabı deyil, bu gün müvəqqəti də olsa, itirilən torpaqlarımızın səlnaməsinin, acılı-şirinli yaşam dastanının bir səhifəsidir. Burda Tapdıq əminin iki yarpaq şeiri də yer alıb və ikisi də yer-yurd sevgisindən qaynaqlanandı – biri doğma kəndinə, biri də qopqoca Ləlvərə həsr olunub.
Tapdıq Novruzov köçkünlükdən sonra – yaşının ahıl çağında da maarifpərvər əməllərini, Qərbi Azərbaycanda yaşayan insanlara qarşı haqsızlıqlardan yazmaqla öz jurnalist fəaliyyətini davam etdirib. Qərbi Azərbaycanda məktəblərimizin inkişaf tarixindən (“Azərbaycan məktəbi” jurnalında), ata-baba yurdlarımızda başımıza gətirilən müsibət və haqsızlıqları (“Respublika” qəzetində) gündəmə gətirməyə çalışıb. Bəli, hər ziyalı, mənsub olduğu millətin sabahı naminə “külünc çalan” insan bizim milli tariximizin bir parçasıdır və biz ona qiymət verməyi bacarmalıyıq. Sağ olanda dəstəkləməli, yeri gələndə kömək etməli, dünyasını dəyişəndə isə hörmətlə xatırlamalı və millət üçün, dövlət üçün elədiklərini təbliğ etməliyik ki, yeni nəsillər işıqlı sabaha gedən yolda büdrəməsinlər.