Ukraynaya qarşı döyüşən erməni hərbçisi əsir götürüldü

Ukraynanın Xarkov şəhərində Rusiya qüvvələrinin sıralarında döyüşən Ermənistan vətəndaşı əsir götürülüb.
Bu barədə sosial şəbəkədə məlumat yayılıb.
Bildirilib ki, onun üzərində Ermənistan Silahlı Qüvvələrinə məxsus hərbi bilet aşkar edilib.

.

* Miraslan Bəkirli: Nədən tənqid yox dərəcəsindədir?
Bu gün Azərbaycan ədəbiyyatında məddahlıq yarışı var sanki.
*Tənqidçi niyə “bir parça çörək” üçün “boğazdan yuxarı” söz demək məcburiyyətindədir?
* AYB-də yeni reformalar olmalıdır, yeni heyət fəaliyyətə başlamalıdır;
*Şəxsi maraq, vəzifə, təmənna olan yerdə ədəbi-bədii dəyərlərdən söhbət gedə bilməz;
*AYB-nin işi təkcə bilet, fəxri ad, təltif, ev-mənzil verməkdən ibarət deyil;


SÖZƏ TƏMƏNNASIZ XİDMƏT UCALIQDIR
Yazıçılar qurultayı(?) ərəfəsində hesabat

“Hər yazarın qələmindən ağ vərəqlərə düzülənlər onun ürək döyüntüləridi, könül sevincləri, qəlb çirpıntılarıdı-özüdü, insanlara demək istədiyi sözüdü... Bu söz təmənnadan, haramlıqdan, yaltaqlıqdan, boşboğazlıqdan uzaq olanda milli-mənəvi dəyərlərimizə, el malına çevrilə bilir. Bu, hər qələm əhlinin, hər yazarın arzu elədiyi ən yüksək zirvə və ucalıqdı.
Hər təmənnadan uzaq o ucalıq üçün qələm “çaldım”, ilhamımı qəlbim duyan gözəlliklərdən aldım. Ad, vəzifə, pul-para üçün kiminsə qabağında əyilmədim, amma gündə neçə kərə Allahımın qabağında qulu kimi əyildim və bundan da qürur duydum. “Qələm əhli” adımı, mənliyimi hər şeydən uca tuta bildim”-nə vaxtsa qələmə aldığım bir yazıdı bu.
Bu gün az qala bütün qayğılardan uzaq olan ədəbiyyatımıza namusla xidmət eləmişəm (oxucuları itirdiyimiz bir zamanda). Amma peşiman deyiləm, çünki hər şeydən uca bildiyim sözə xidmət eləmişəm. İlk dəfə ana layla və yalvarıçlarından eşitdiyim sözə.
Məni tanıyanlar tanıyır, tanımayanlar üçün deyirəm ki, mənim bu yazımda da heç bir təmənna və qərəzliyim yoxdur, əksinə bir yazar kimi də, jurnalist, ziyalı kimi də, zamanın haqsız gərdişində Azərbaycan torpağı kimi əzilən olsam da, milli mənəviyyatımıza və ədəbiyyatımıza şərəflə xidmət etmişəm, sözə söz müqəddəsliyi ilə xidmət etmişəm. “Hər kəsin yazısı onun özüdür”, - demişdim. Yazılarımı oxuyan bunu duymaya bilməz...
SSRİ-nin çökməsi ilə AYB-yi də çökdü. Sovet dönəmindəki, ideologiyanı bir tərəfə qoysaq, yazarlara da, birliyə də böyük hörmət, yüksək maddi dəstək vardı və hər şeydən qabaq bədii sözə qiymət vardı. Bəyənmədiyimiz SSRİ-nin bu münasibəti tərifə layiq idi (kommunist rejiminin tələbləri bir yana). Anar Rzayev onda bu birliyə rəhbərlik edirdi, indi də edir. Anar elə bir mühitdə, ailədə boya-başa çatmışdı ki, bu iş onun boyuna biçilmişdi...
Mən hələ “ermənistan” adlandırılan dədə-baba yurdlarımızda yaşayanda “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetindəki gənc yazarların yığıncaq bildirişini oxuyanda, yazmağa təzə başlayan gənc kimi, gəlib o yığıncaqlarda iştirak edirdim. Onda heç mətbuata yazı da vermirdim, o yığıncaqlarda da əsər oxumurdum. Dinləyici kimi, ab-havanı duymaq üçün gəlirdim. Onda əksər vaxtlarda Anarın özü də o yığıncaqlarda iştirak edirdi və o vaxtdan özlüyümdə fəxr edirdim ki, millətimizin belə ziyalısı var və bu insan sözə, yazılara olan münasibəti, dediyi tərif-tənqidə görə ona əsl söz adamı kimi baxırdım... bir də 1988-ci il hadisələrində biz orda yaşayanlar Anara Azərbaycan xalqının mənəvi lideri, qəhrəman oğlu kimi baxırdıq. Yazıçı kimi də, ittifaqın (o vaxt “Yazıçılar İttifaqı” idi) rəhbəri kimi də, ziyalı kimi də öz sözünü deyirdi. Z.Balayan hayların lideri kimi meydanlarda ağzı köpüklənəndə Anar təmkinlə, müdrikliklə onun cavabını verirdi. Biz Azərbaycandan kənarda yaşayanlar Anarın, B.Vahabzadənin, S.Rüstəmxanlının yazılarını, çıxışlarını xüsusi həssaslıq və ümidlə gözləyirdik, izləyirdik...
Sonra zamanın təlatümləri, haqsızlıqları tüğyan elədi, təsadüfi deyil ki, elə ilk şəhidlər (sözün əsl mənasında) Azərbaycan yazarından, söz adamlarından oldu- F.Kərimzadə, X.Məmmədov, H.Baxış. Təəssüflər olsun ki, onda və ondan sonrakı dövrdə yazarlar da, Yazıçılar Birliyi də öhdəsinə düşənləri lazımı səviyyədə edə bilmədilər. F.Kərimzadə onda totalitar-kommunist rejiminə qarşı mübarizə aparır, İrəvan və onun ətrafından vəhşiliklə qovulanların təəssübünü çəkir, millətlər arasındakı ayrıseçkiliyə qarşı üsyan edirdi. Bir qrup qaşqın ziyalılarla haqlı tələblərlə Moskvaya da getmişdi. Sonda ürəyi tab gətirməyib şəhid oldu. AYB ona qarşı son dərəcə biganəlik göstərdi, nəinki cənazəsinin AYB götürməyı təşkil etdi, heç onun dəfn mərasimində də layiqincə işrirakı təşkil etmədi. Bu, AYB-nin Moskva xofu idi, yoxsa kimdən, hardansa icazə almalıydı? Onda ermənilər “Ocaq”ları çap edirdi. Bu vaxtlar dar günün sınağı dövrü idi.
İndi çox bəhanələr, “sitatlar” gətirmək olar. Amma nə eləmək lazım idisə, onda eləmək lazım idi. “Gen gündə” yaxanı açıb “mənəm” deməyə nə var ki... O sınaq, çətin günlərində xalqa, millətə xidmət lazım idi-min cür haqsızlıq köynəyi geyindirilən millətə ziyalı sözü onda lazım idi, özü də beynəlxalq müstəvidə. Sözdən söz gedirsə yenə öndə AYB olmalı idi. “Maliyə” bəhanəsi lazım deyil, təpər, istək olanda millitaleyüklü məsələlərin həlli çətin olsa da müşkül olmur. Mən demirəm ki, zori kimi Xocalı vəhşətlərindən qürurlanasan, heç olmasa o dığanın on üç yaşlı qızın başına açdığı əmələ görə onu AYB adından beynəlxalq məhkəməyə vermək lazım idi. Əsası Moskva tərəfindən qoyulan Birlik elə bil yenə hər addımında Moskvadan ya izn, yz maliyə gözləyirdi. “Bizim səlahiyyət”i də bəhanə gətirmək lazım deyil, qəhrəmanlar üçün bütün qanun və səlahiyyətlər onun atdığı müqəddəs addımdan keçir-Mübariz İbrahimov kimi.
Bəli, AYB o çətin günlərdə mübariz və Mübariz olmalı idi. Amma olammadı. Hansı bədii və publisistik əsərlər Birlik tərəfindən tərcümə olunub dünyaya yayıldı?! Hansı, bayaq dediyimiz, qəhrəmanlıq addımı atıldı, hansı əzilən, işgəncələrə məruz qalan, haqsızlıq girdabında çatlayıb ölən, şəhid olan “qaşqın” yazarı dünya müstəvisinə çıxarıb onun hüququnu istədi AYB?!
Bəli, döyüş meydanında qələm silahdan güclü olur, nədən “korşaldı” bizim qələmimiz? O “qələmlərin komandanı” AYB deyildimi? Mən və mənim kimiləri çox şeylər umurduq Birlikdən. O müthiş 1988-ci il hadisələrindən sonra gözlədiklərimi, umduqlarımı görmədim. Bax, onda ermənilər bizi çox qabaqladılar. Elə o vaxtdan sonra AYB-nin nüfuzu da, fəaliyyəti də get-gedə azalmağa başladı. Düzdü, SSRİ dövründə yazarların və birliyin geninə-boluna imtiyazı, səlahiyyətləri, qədir-qiyməti vardı. 90-cı illərdə bu imtiyazlar, demək olar ki, bitdi. Yazarlara adlar, evlər verildi, hansı qaçqın yazarın qolundan tutdu AYB. Olmazdımı ki, vaqon evcikdə yaşayan Bəhmənə (bəhmənlərdən bir-ikisinə) ev verəydi və mənə elə gəlir dövlət rəhbərinə təqdim olunan bu təklif rəğbətlə qarşılanardı.
O vaxt dəfələrlə Aztv-də AYB-nin problemləri ilə bağlı verilişlər də hazırladım, onda bədii jurnallarımızın iki sayı birləşdirilib bir nömrədə çar edilirdi. Onda baş redaktorlar da, əməkdaşlar da əsl fədakarlıq və vətəndaş yanğısı ilə çalışıb-əlləşdilər... O vaxt ermənilər bədii yazılarla, saxta “erməni tarixi”ni yaymaqda tüğyan edirdilər və hardasa “haqlı” olduqlarına inandırmağa(daha doğrusu yalanları sırımağa) müəssər də ola bilirdilər. Onların da yazarlar birliyinə daha Moskva pul ayırmırdı, amma onlar buna vəsait tapırdılar. Mənə elə gəlir Moskvanın qərəzli münasibətindən sonra AYB-i də, yazarlarımızın bir hissəsi də ruhdan düşdülər. O çətin və sınaq dövründə AYB-i öz sözünü deməliydi. Birliyin hörməti, nufuzu, adı, əlaqələri vardı və o bundan istifadə edə bilərdi. Dövlət rəhbərlərinə milli mənafeyimiz naminə proyektlər, çap olunacaq dəyərli əsərlər, təkliflər, tarixi materiallar təqdim etməklə nələrsə eləmək mümkün idi. “İdi” deyirəm, daha ondan keçib... (Buna cəhd edilmədi demək insafsızlıq olardı, amma lazımı səviyyədə iş görülmədi.)
Bu gün Azərbaycan ədəbiyyatının ən böyük itkisi oxucudu. Oxucusu olmayan ədəbiyyat kimə lazımdı? Bu gün AYB-ni narahat edən ümdə məsələ bu olmalıdı və bunun yollarıni tapmaq birbaşa birliyin borcudu.
Nəinki tərcümələr, zamanın “nəbzinə uyğun” əsərlər nə layiqincə araşdırıldı, nə də Azərbaycanın özündə düz-əməlli təbliğ olundu. Düzdü, bəzi “sitatlar” deyəcəklər. 2012-ci ildə “Sürgün” tarixi romanım Azərbaycanda və Türkiyədə Türk Dünyası Araştırmaları Uluslararası İlimlər Akademisi tərəfindən nəşr olundu. Onlarca türk söz adamları bu roman haqda yazdılar, fikirlərini dedilər. Azərbaycanda heç o haqda bir fikir belə söyləyən olmadı(“Ön söz” yazanlardan başqa). 2015-ci ildə Milli Qəhrəmanımız M.İbrahimov haqqında roman yazdım. AYB-dən bir reaksiya olmadı. Bu nə giley deyil, nə özünütəbliğ, nə də umacağım bir şey yoxdu. Bir də o əsərlərin nəşrindən artıq səkkiz-on il keçir. Bunu kim eləməlidi? Bəzi “yazarlar” kimi özüm qapı-qapı düşüb özümü təbliğ eləməliyəm? Bizim çox samballı tənqidçilərimiz, ədəbiyyat, söz yolunda, sözün əsl mənasında, can qoyan ziyalılarımız var. Onları yönləndirmək, yeri gələndə sifarişlər, tapşırıqlar vermək birliyin işi deyilmi? Hansı əsərin geniş müzakirəsi olub və onun əhəmiyyətindən, bədii sözün çəkisindən, zamanın tələbinə cavab verməsindən danışılıb, yaxud tənqid edilib. Bir-iki əsər yox, bu, müntəzəm olmalıdı. Televiziya məkanında AYB-nin təşəbbüsü və rəhbərliyi ilə hansı daimi ədəbi verilişlər var? (ayri-aryı müəlliflərin təşəbbüsündən söz getmir) Tək Anarın ona nə vaxtı çatmaz, nə enerjisi əvvəlki enerjidi. Amma birliyin sədri kimi təşkilati işləri zamanın, şəraitin diktəsinə uyğun eləməlidi.
Artıq Anarın istirahət vaxtıdı. Vaxtında öz işini namusla görə bilib. Milli mənafe, Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafı naminə dövlət rəhbərliyinə edilən təkliflər hər vaxt müsbət nəticələr verib. Nədən bu təkliflər yox dərəcəsindədi? Qırx dörd günlük şanlı zəfərimizdən il yarım vaxt keçir. Nədən AYB bütün sahələr üzrə müsabiqələr elan etmədi (ən yaxşı poema, şeir, roman, povest, hekayə, ssenarilər)? “AYB-nin maliyyəsi yoxdu”,-deməyin, ölkə rəhbərliyinə bu təşəbbüslə müraciət edilsə və mənə elə gəlir bu təklif də rəhbərlik tərəfindən rəğbətlə dəstəklənər. Çünki mədəniyyətimizin, incəsənətimizin, musiqimizin inkişafı naminə dövlət rəhbəri də, H.Əliyef fondu da heç nəyə qızırğalanmayıb.
Bu yaxınlarda Bakıda eyni vaxtda iki məkanda kitab satış-sərgisi təşkil olunmuşdu və açıq-aydın hiss olunurdu ki, hansısa nazirliyin, təşkilatın təşəbbüsü ilə keçirilən“xala xətrin qalmasın” naminə “üzəngi parıldatmaq”dan başqa bir şey deyil. Bura da oxucudan çox yazarlar gəlmişdi?! Bunu daha urvatla, daha layiqli eləmək mümkün idi və təbii ki, bunu təşkil edənlər AYB-nin xeyir duası, təklifləri əsasında edilməliydi, heç olmasa “itirilən oxucularımızı” qaytarmaq cəhdi olmalıydı. Birliyin atacağı addımı başqaları atanda belə də olmalı idi-yazarların və onların beş-üç tanışlarından başqa demək olar ki, oxucu-alıcı yox idi. AYB-nin işi “Yazıçılar Birliyi” bileti, fəxri ad, təltif, ev-mənzil vermək deyil, millətinə, dövlərinə yaxşı əsərlər yarada bilən yazara qayğı, hörmət və onların təbliğidi, dünya ədəbi mühitinə çıxarmaqdı. Hələ də imkan və səlahiyyət sahibləri təbliğ olunmaqdadı, buna görə də itirən ədəbiyyatımızdı. İstedadlı cavanlar, sanballı əsərlər yaradanlar mükafatlandırılmalı, sanballı ekran əsərləri yaratmaq üçün birliyimiz tərəfindən müsabiqələrə əsərlərin təqdim olunması təşkilatlandırılmalıdır. Burda “bizim səlahiyyət” arxa planda olmalıdı və artıq “səlahiyyət sınır-sərhəddi” olmamalıdı, təkrar deyirəm, bədii söz olan yerdə AYB hər sahədə lokomotiv rolu oynamalıdı. Bu qədər zəngin irsi, istedadlı sənətkarları olan ölkənin ortaya qoyduğu sanballı bədii filmlər yox dərəcəsindədi. Bəli, bu missiyanı da AYB həyata keçirməlidi, bitib artıq köhlə “səlahiyyətlər”. AYB-yi zamanın tələbinə uyğun və son dərəcə çevik fəaliyyətə keçməsə itirdiklərimiz daha çox olacaq. Bədii söz olan yerdə ölkənin bütün taleyüklü işləri və fəaliyyətləri AYB-nin təklifi, xeyir-duası ilə olmalıdı.
Təhsil Nazirliyində dərsliklərə elə əsərlər salırlar ki, bəzən adam oxuyanda utanır və düşünürsən ki, bunun əsas səbəbi AYB-nin fəaliyyətsizliyindən, səlahiyyətsizliyindən, biganəliyindəndi. Sanballı əsərləri seçmək, təbliğ eləmək, o əsərləri ssenari kimi lazımi yerlərə təqdim eləmək, gərəkli olanları müxtəlif dillərə tərcümə etmək, dərsliklərə salına biləcək dəyərli əsərlər yalnız və yalınız AYB-nin “süzgəc”indən keçməlidi və inanmıram ki, ölkə rəhbərinə Birlik tərəfindən verilən bu milli-mənəvi dəyərlərimizə xidmətə biganəlik olsun. Çünki, istər ölkə rəhbəri, istərsə də H.Əliyev fondunun rəhbərliyi tərəfindən bu məsələlərə çox həssas yanaşılır.
Mənə elə gəlir ki, günün, zamanın tələbinə uyğun olaraq AYB-də yeni reformalar olmalıdı, yeni heyət fəaliyyətə başlamalıdı (xüsusilə cavan və təmənnasız söz qədri bilən bacarıqlı söz adamları), zamanın ab-havasına uyğun işlərini qurmalıdırlar. Şəxsi maraq, vəzifə, təmənna olan yerdə ədəbi-bədii dəyərlərdən söz gedə bilməz. Bu gün bizim filmlərə, ekran tərcümələrinə baxanda adam ət tökür. Türk dili nədən “tərcümə” olunmalıdı? Başqa vaxtlar iki dövlət, bir millət demirikmi? Buna AYB reaksiya verirmi? Nə vaxta kimi tanışı, “adamı”, pulu olanlar meydan sulamalıdır? Bədii sözü nüfuzdan salanlar da elə budur. Ona görə də ədəbiyyat meydanında elzalar, tellilər at oynadırlar. Bu, Şeyx Nizamiyə, söz sərrafı Füzuli babamıza, Dədə Ələsgərə, S.Vurğuna, M.Müşfiqə və hər şeydən qabaq müqəddəs saydığımız sözə hörmətsizlikdi. Sanballı Azərbaycan ədəbiyyat nümunələrinin təbliğı, seçimi xalqın malı olan gözəl ekran əsərləri, mənəvi aləmimizə nufuz, balalrımızın sanballı vətəndaş kimi yetişməsi deməkdi. Bu baxımdan AYB-i öz sözünü deməlidi. Bədii söz olan yerdə Birliyin “səlahiyyət dairəsi” olmamalıdı.
AYB-i bədii sözlə bağlı efirə də, mətbuata da müdaxilə etməyə haqqı var və bu onun halal haqqı, ədəbiyyatın keşiyində duran təşkilat kimi vətəndaşılıq borcudu. Sən, mən, o, birlik, təşkilatlar susanda həyasızlar, nadanlar ucuz yolla gündəmə gəlməklə özünə gün-güzaran düzəldənlər “itsiz yerdə əliağaclı” gəzirlər. Deməyək ki, “bu, o, o biri” birliyin səlhiyyəti deyil, məhz o “səlahiyyəti” və səlahiyyətləri bərpa etməyincə birliyin də dəyəri və hörməti olmayacaq, nə də bədii əsərlərimiz öz oxucularını tapacaq. Əvvəllər AYB-nin üzvü olan yazarların əsərləini oxuyanda sözün çəkisini, sanbalını da hiss edirdin. İndi Birliyin üzvü olan müəlliflərin cızma-qaralarını oxuyanda sözdən utanırsan. Buna ki, maddi dəstək lazım deyil... Nə yaxşı ki, bu gün bədii sözümüzə bütün etibarı, zəhməti, varlığı ilə xidmət edən “Azərbaycan”ımız, “Ulduz”umuz, “Ədəbiyyat qəzeti”miz və onların cəfakeş, söz qədri bilən əməkdaşları var. Nədən hər sözlə bağlı hər meyarımız belə olmasın?!
Bizim çox istedadlı, cəfakeş tənqidçilərimiz var. Onlara qayğı (xüsusən maddı dəstək) birbaşa AYB-nin işi deyilmi? Mən “Mübariz” romanını tamamlayandan sonra “Ön söz” yazmaq üçün tənqidçilərdən birinə verdim ki, Mübarizin ad gününə qədər kitabı çap edə bilək. O mənim dövrü mətbuatda çap olunan əsərlərim haqqında tənqidi soz deyəndən sonra əsəri ona oxumağa verməyi qərara aldım. Amma oxuyub çatdıra bilmədi, hər dəfə bir ali məktəbdə onunla görüşdüm. “Çasavik” kimi burdan ora, ordan bura qaçır ki, ailəsini dolandırsın. Elə insanlar bizim mənəvi sərvətlərimizin “cilalayıcılarıdı”. Onları kim dolandırmalıdı? Nəyə görə “bir parça çörək” naminə “boğazdan yuxarı” söz demək məcburiyyətində qalmalıdı? Elə insanları göz üstə saxlamalıdır ki, sözə təmənnasız xidmət eləsin, dolanışıq dərdi çəkməsin. Bunu kim eləməlidi? Bu gün Azərbaycan ədəbiyyatında yersiz tərif, məddahlıq yarışı var sanki. Nədən tənqid yox dərəcəsindədi? Bəlkə yazan yoxdu? Bunu kim koordinə etməlidi?!
Heç kimdən nə umacağım var, nə çəkinəcəyim. Qırx il gecələr yuxum, gündüzlər narahatçılığım da millətimizin, dövlətimizin ağrıları oldu və bu ağrılardan da yazdım. Duyumlu, sözə urvatla yanaşan oxuculardan (indi oxucu da qəhətə çıxıb), sözə, sənətə qiymət qoyan barmaqla sayılan qədər ədəbi tənqidçilərdən və ziyalılardan başqa bir istilik görmədim və düşünürdüm ki, yaşantılarımızı, başımıza gələn faciələri bədii dillə əbədiləşdirə biləcəm. Baxıram bu, indiki zamanda bu, xəyaldan başqa bir şey deyilmiş. Heyfim gəlmir o əzablı gecələrimə, narahatlıq və bəzən də rahatlıq gətirən bədii əsərlərə verdiyim vaxta, çünki nə vaxtsa ədəbiyyata, bədii sözə qiymət verilən zaman gələcək, bədii söz zamanın xəlbirindən “ələnib” arıtlanacaq. İnanıram ki, onda mən olmasam da yenidən yaşayacam və həmin yuxusuz gecələrin bəhrəsini balalarımız, ədəbiyyatımız görəcək. Tarixi faciələrimizdən, ağrılarımızdan yazdım-“Kəlbəcər ağrısı”, “Sürgün”, “Tanrı yazısı”, “Bir gecənin gəlini”, “Mübariz” romanları, “Yiyəsizlər”, “Qara canavar”, “Kəndim-kədərim”, “Kərənti səsi” povestləri, onlarla hekayə, esse və mənsur şeirlər...
Elə bir telejurnalist olmadı mənim qədər dərdlərimizdən, itirilən torpaqlarımızdan danışsın. Zəngəzur bu gün gündəmə gəlib, ancaq Aztv-də 1992-cü ildən Zəngəzurdan Ağbabaya, Göyçədən, İrəvandan Şuşaya, Xocalıya, Kəlbəcərə qədər ağrılarımıza işıq tutdum ki, unudulmasın ata-baba yurdlarımız. Həyatıma risq edib baba yurdumuz Qərbi Azərbacana gedib özüm çəkib efirə verdim (90-cı illərdə), I Qarabağ savaşında “qaynar” yerlərdən verilişlər hazırladım. Sözün əsl mənasında “Şəhid köynəyi” geyindim, amma o mübarək köynək mənim boyuma biçilmədi. Taleyim belə imiş. Dərdlərimizdən danışdım, yazdım, güllənin qabağına, düşmənin üstünə getdim, onu həm ekrana, həm ədəbiyyata gətirdim. Mən təmənna üçün çalışmadım, insan canını risqə gedən yerdə təmənna olmur, öz vətəndaşlıq, yazıçı, jurnalist borcumu yerinə yetirdim və peşiman da deyiləm. Allaha xatir, balalarım, babalarım, itirilən torpaqlarım naminə elədim... Mənim “vəzifəm”, “var-varidatım” Azad Azərbaycandı, təbiətdi, balıq tutmaq, ov eləmək, arılara baxmaqı. Qazancım da yaxşı insanlar, təmiz qəlblər, vətənsevərlərdi. Mənim bircə təmənnam olub-diqqət...
Çox şey zamanın sərt nəfəsində əriyib gedəcək, qalan bircə el malına çevrilə biləcək bədii söz olacaq. Bunu da zaman və söz qədri bilən sərraflar deyəcək. Zaman səlahiyyət, vəzifə sahibləri və imkanlı yazarların əsərlərini dalğadöyəndəki yazılar kimi silib aparacaq. sözə müqəddəs varlıq kimi baxanlar, təmənnasız sözün qulluğunda duranlar, əvvəldə dediyim o müqəddəs zirvəyə ucala biləcəklər.

Ötən əsrin ikinci yarısından sonrakı ədəbiyyatımız...

İnsan bəşər tarixinin ən ali yaradılmışı, ən qiymətli varlığıdır. O, yarandığı vaxtdan ta bu günümüzə qədər hər an ali insani hisslərini, ulu tanrı tərəfindən ona bəxş olunan ən qiymətli hiss, duyğu və sevgilərini inkişaf etdirmək, cilalamaq qayğısına qalmalı, özünü, yaşadığı cəmiyyəti kamilləşdirməlidir. Bu missiya zaman-zaman müxtəlif yollar və üsullarla edilmişdir. Özünü bəşəriyyətin rifahı naminə fəda edən dahilər, korifeylər öz elmi, ədəbi baxışları ilə kamilliyə aparan çığır açmağa cəhdlər göstərmişlər. Bu fədailərin ən böyük nümayəndələri sırasında qələm adamları-yazıçı və şairlər də xüsusi yer tuturlar. Bəzən bir şairin bir misrası bütün xalqı bir amal uğrunda səfərbər edə bilir. Bəzən bir kəlam bütün bir xalqın mübarizə leytmotivi olur. Məsələn: Mehmet Akifin bəşər övladına verdiyi dəyər onun yer üzünün əşrəfi olması fikrini bir daha təsdiqləyir:

Ey bu topraqlar üçün toprağa düşmüş esger,
Gökden ecdad enerek öpse o pak alnı deger
Sene dar gelmeyecek meqbere kimler qazsın?
Gömelim gel seni tarihe desem sığmassın...

Yaxud Tofik Fikrət təbirincə:

Millət yoludur, Haqq yoludur tutduğumuz yol,
Yaşa, ey sevgili millət, yaşa var ol!

Ötən əsrin ikinci yarısında ədəbiyyatımıza nəzər salsaq, bu illərdə hər şeydən öncə, "60-cıların" insana, onun mənəvi aləminə baxışlarının dərinləşdiyini görərik. İnsan amili hər zaman ədəbiyyatın əsas leytmotivini təşkil etmişdir və təsadüfi deyil ki, ədəbiyyat yüksək mənada "insanşünaslıq" adlandırılmışdır. Ancaq diqqəti çəkən ən vacib məqam "60-cıların" "insan" mövzusunu o dövrün ədəbiyyatına yeni mövzu, təzə problem olaraq əsaslı şəkildə yenidən daxil etmələridir. Onların əsərlərində maraq şəxsiyyətə, fərdə, ən sadə, sıravi cəmiyyət üzvlərinin mənəvi-psixoloji aləminə, dərinliyə, içə yönəldilmişdi. O dövrdə sosialist ideologiyasının ədəbiyyata qoyduğu məhdudiyyətlər, senzura, durğunluq yazarların yaradıcılığında açıq - aşkar sezilsə də bir çox tarixi roman və povestlərdə sosialist məngənəsində öz milli köklərindən, dövlətçilik ənənələrindən uzaqlaşmağa məhkum edilmiş xalqın qəhrəmanlıqla zəngin keçmişinə sıx-sıx müraciət olunur, azadlıq və sərbəstlik haqqında nisgil və arzuları öz əksini tapırdı.1960-cı illərdən başlayaraq Azərbaycan ədəbiyyatında yeni poetik tendensiyalar formalaşmağa başlayır. Bu baxımdan həmin dövrün ədəbiyyatşünaslıq problematikasının tədqiqi önəm daşıyır. Çünki əvvəlki illərin ölçülü, bəzən patetik ənənələrə söykənən şeirindən fərqli olaraq həyat həqiqətlərinə yeni rakursdan baxıb, orijinal tərzdə təsvir, təhlil edən, bənzədən, məna verən poeziya yaranmağa başlayır. "Altmışıncılar" poeziyası dedikdə, ilk növbədə, bu dövrün zahiri əlamətləri - şairin şairlə, siyasi rejimlə, senzurayla qarşıdurması diqqətimizi cəlb edib. Bütün bunlar, əlbəttə ki, məişətimizi, dramamızı təşkil edir, lakin incəsənətin əsl həyatı bu deyil. Poeziyanın öz hakimiyyəti var, öz senzurası var. O senzura ki, demokratiyanın ifrat dərəcəyə çatıb özbaşınalığa çevrilməsinə və ya demokratiyanın pozulması hallarına yasaqlar qoyur.
Bu poeziyanın aparıcı estetik tələbi olan müasirlik, özünü bədii fikrin fəlsəfi, psixoloji obrazlılıqla, beynəlxalq mövzuya həssaslıqla, analitik düşüncə tərzi ilə ifadəsində tapırdı. İnqilabi, azad insan pafosu isə lirik "mən"in əvvəllər olduğu kimi əməllərində, gur nitqində deyil, həyat hadisələrinə münasibətində, fərdi qənaətlərində özünü göstərirdi. Buna İsa İsmayılzadə, Ələkbər Salahzadə,Vaqif Cəbrayılzadə, Əli Kərim poeziyası misaldır. Sətiraltı mənalar, alleqoriya, rəmzlər vasitəsilə milli əsarətin, müstəmləkəçilik təzyiqinin, azadlıq ehtirasının ünvanı gah Afrikaya, gah Kubaya gah Vyetnama yönəlsə də, əslində Azərbaycan həqiqətlərinə aid idi. Vaqif Səmədoğlunun "Vətən şirin şeydir, şirindir, talan olsa da, şirindir tək-tük şeiri, mahnısı yalan olsa da" və yaxud "Qoy əzilsin əlimdə yumularkən gözlərim, tapılmamış dərmanın reseptitək Türkmənçay müqaviləsi" misraları kimi!
1990-cı illərə qədərki poeziyada Bəxtiyar Vahabzadənin "Latın dili", "Anamın kitabı", Xəlil Rza Ulutürkün "Laylam mənim, nərəm mənim", "Afrikanın səsi", Məmməd Arazın "Araz dili", Sabir Rüstəmxanlının "Sağ ol ana dilim" və s. əsərlər mətnarası, sətiraltı məqamlarla Azərbaycan xalqının və dilinin şanlı tarixini, soykökünü unutmağa qoymurdusa, 1990-cı illərin narahat, artıq dostun dost, düşmənin düşmən kimi üzə çıxdığı vaxtlarda, xalqçılıq, millilik, mübarizlik ideyalarının bayraqdarına çevrilir.
Yaxın tarixə nəzər yetirsək, görünür ki, sovet rejiminin "dissident" adını qoyduğu bu yazıçıların əsas müdafiəçisi isə yenə də Heydər Əliyev olub: "1997-ci ildə Azərbaycan yazıçılarının X qurultayında çıxış edərkən ümumilli lider deyir: "Yaxşı ki, dissident olmusunuz. Əgər dissident olmasaydınız, Azərbaycan xalqında bu milli ruhu, əhvali-ruhiyyəni qaldıra bilməzdiniz. Əgər Bəxtiyar Vahabzadə dissident olmasaydı, Azərbaycan xalqının, gənclərinin şüuruna təsir edə bilməzdi. Əgər Xəlil Rza dissident olmasaydı, onun əsərlərinin təsiri güclü olmazdı. Əgər o vaxtlar onlar təqib olunmayıbsa, başqa yerlərdə olduğu kimi, onları dissident adlandırmayıblarsa, onları nədənsə məhrum etməyiblərsə, demək, bu da bizim nailiyyətimizdir, bu da bizim o vaxtlar, çətin dövrdə apardığımız düzgün siyasətin nəticəsidir".
Bəxtiyar Bahabzadə, M.Araz, X.R.Ulutürk kimi istiqlal şairlərinin yuxusuz gecələrdə kipriklərilə od götürərək misra-misra, qafiyə-qafiyə, rədif-rədif, təşbeh-təşbeh yaratdıqları əsərlərdə tərənnüm edilən yüksək vətənpərvərlik duyğuları xalqımızın azadlıq uğrunda tarixi mübarizəyə qalxmasında, Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi qazanmasında mühüm amillərdən biri olmuşdur. B.Vahabzadə "Şəhidlər" poemasını sovet qılıncının dalı da, qabağı da kəsən bir vaxtda qələmə almışdı və imperiya qoşunlarını qatilə bənzətməsi böyük cəsarət tələb edirdi:
Qatil gülləsinə qurban gedirkən,
Gözünü sabaha dikdi şəhidlər.
Üçrəngli bayrağı öz qanlarıyla
Vətən torpağına çəkdi şəhidlər.
Bu gün etiraf etmək çox ədalətli olar ki, B.Vahabzadə də ürəyinin qanı ilə yazıb hasilə yetirdiyi yüksək sənət nümunəsi olan əsərləri ilə, öz mübarək nəşi (cəsədi) ilə vətən torpağına azadlıq toxumu əkənlərimizdən biridir. O məlum dəhşətli günlərdə bir növ başsız qalmış parlamentin etiraz yığıncağını keçirməyə təşəbbüs göstərməsi, səngərdaşı, xalq yazıçısı İsmayıl Şıxlı ilə birlikdə buna nail olması, bu yolla da Azərbaycan xalqının haqq səsini dünya ictimaiyyətinə çatdırması ilə böyük xalq şairimiz elə o zaman bu mənəvi haqqı yetərincə qazanmışdı.
Ötən əsrin ədəbiyyatından söhbət açarkən, 80-ci illərdə altmışdan çox roman yazıldığını qeyd etmək yerinə düşərdi. Əlbəttə, o fikirdən tamamilə uzağıq ki, bu romanların hamısı həqiqi novatorluq nümunəsidir. Lakin danılmaz bir həqiqət də var ki, bu altmış romanın içərisində kifayət qədər ədəbi nümunə var ki, onlar, doğrudan da, roman təfəkkürü ilə yazılmışdır. Onlarda milli ənənəyə yaradıcı münasibət və novatorluq keyfiyyətləri kifayət qədər aydın sezilir. Tədqiqata cəlb edilən bu tipli romanlar sırasında Anarın "Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi", Elçinin "Mahmud və Məryəm", "Ölüm hökmü", İ.Əfəndiyevin "Geriyə baxma, qoca", "Üçatılan", S.Əhmədovun "Yasamal gölündə qayıqlar üzürdü", "Toğana", "Azıxa doğru", F.Kərimzadənin "Xüdafərin körpüsü", "Çaldıran döyüşü", İ.Hüseynovun (Muğanna) "İdeal", M.Süleymanlının "Köç", "Səs", "Günah duası", "Ceviz qurdu", Y.Səmədoğlunun "Qətl günü", Ç.Hüseynovun "Fətəli fəthi", S.Azərinin "Dalanda" əsərlərinin adlarını xüsusi qeyd etmək istəyirəm.
Yusif Səmədoğlunun "Qətl günü " romanını götürsək, romandakı tənqid həm də kütlə psixologiyasına, milli şüura mənfi təsir edən qorxu amilinə qarşı çevrilmişdir. Məhz bu dövrdə X.R.Ulutürk ''Qorx-qorxma'' adlı şerini yazır:
Qorxu hər mikrobdan təhlükəlidir,
Söndürür idraki, korşaldır beyni.
80-ci illərdə, xüsusən poeziyada X.Rza, B.Vahabzadə, S.Rüstəmxanlı, Söhrab Tahir, Ramiz Duyğun və b. yaradıcılığında milli qeyrət hissi təbliğ olunur, cəsarət, vətəndaşlıq borcu, ləyaqət insan şəxsiyyətini bütövləşdirən amillər kimi açılırdı və onların qənaətinə görə insanın həyatı qorxu ilə ləyaqətin mübarizəsindən keçir.
Yenidən roman janrına qayıtmaqla , M.İbrahimovun "Böyük dayaq" (1957), İ.Şıxlının "Dəli Kür" (1968), F.Kərimzadənin "Qarlı aşırım" (1972) əsərlərini xatırlatmağı özümə borc bildim. Bu əsərlərdə yazıçıların patriarxal həyat tərzini inikas obyektinə çevirmək meyli birləşdirir. Cahandar ağa və Kərbəlayi İsmayıldan fərqli olaraq, Rüstəm kişinin əxlaqi görüşləri, hətta ən yaxın adamları tərəfindən belə qəbul edilmir. Bu əsərlərdə bilavasitə patriarxal keçmiş təsvir obyekti götürülür və onun milli yaddaşda bərpası əsas yazıçı məqsədinə çevrilir. Patriarxal mühitdə yaşayan insanın həyat tərzi, düşüncəsi, ictimai və fərdi şüurunun, əxlaqının mahiyyəti konkert insan talelərində, onların hərəkət və əməllərində reallaşır. Lakin 80-ci illər nəsrində patriarxal insanın müasir taleyinə maraq daha aparıcıdır. Bu illərdə yaranan əsərlərin mühüm bir qismində patriarxal insan milli xüsusiyyətlərin daşıyıcısı və müəllif mövqeyinin ifadəçisi rolunda çıxış edə bilir.
İ.Məlikzadənin "Dədə palıd" (1980) və "Gümüşgöl əfsanəsi" (1983) povestlərindəki Bağır, Bənövşə, Ağbəyim, Rza, Elçinin "Dolça" povestindəki (1978) Ağababa, "Ağ dəvə" romanındakı Xanım xala, S.Əhmədovun "Azıxa doğru" (1982) əsərindəki Valeh müəllim, S.Azərinin "Dalanda" (1983) romanındakı Gülsafa, Qafar obrazları bu günkü həyatımızda patriarxal insanın, urbanizasiya mühitindəki taleyi haqqında həqiqəti ifadə edirlər.
90 -cı illərin ədəbiyyatına nəzər yetirsək, Azərbaycanın o zamankı tarixi, çağdaş həqiqətlərinə, istiqlal ideyasına çağırışlar Azadlıq meydanında mitinqlərdən başladığı kimi ədəbiyyatda da əks-səda verdi. Yəni cəmiyyətin, xalqın bəla və konfliktləri xarici, kənar qüvvələrin iştirakı, müdaxilələri ilə cərəyan edir, ideyanın bədii həlli növ-növ xarakterlərin, məkanların vasitəsilə həyata keçirdi. Söz və fikir azadlığı, siyasi düşüncə sərbəstliyi, plüralizm, milli istiqlal, ictimai ədalət uğrunda ədəbiyyatda başlamış bu hərəkat davam etdirilərək, ən nəhayət, Azərbaycanın siyasi suverenlik, dövlət müstəqilliyi əldə etməsi ilə öz perspektiv məqsədlərini həyata keçirmiş oldu. Bu deyilənlərlə həmahəng olaraq Bəxtiyar Vahabzadə, Nəbi Xəzri, Nəriman Həsənzadə kimi sənətkarların poeziya və dramaturgiyasında da daha çox xalq tarixinin ibrətamiz səhifələri, bu fonda lirik-psixoloji yaşantılar üstünlük təşkil edir. Eləcə də Qabilin həmişə aktuallığı ilə seçilən şerləri, "Nəsimi" poeması, Adil Babayev, İslam Səfərli, Hüseyn Arif, Qasım Qasımzadə, Əliağa Kürçaylının bir çox əsərləri ədəbiyyatımızın qiymətli nümunələrindəndir.
Azərbaycan ədəbiyyatının yeni mərhələsi üçün bədii zəmin hazırlayanlar və özləri də bu prosesdə fəal iştirak edənlər arasında Əli Kərim, Xəlil Rza, Cabir Novruz, Məmməd Araz, Fikrət Qoca, Ələkbər Salahzadə, İsa İsmayılzadə, Sabir Rüstəmxanlı, Famil Mehdi, Hüseyn Kürdoğlu, İlyas Tapdıq, Musa Yaqub, Nüsrət Kəsəmənli, Zəlimxan Yaqub, Ramiz Rövşən kimi söz adamları daha çox seçilirlər. Yeni Azərbaycan nəsrinin istedadlı nümayəndələrindən biri də Anardır. Anar nəsrinin ilk orijinal və uğurlu örnəklərindən biri "Ağ liman" povestidir. Anar həm də görkəmli dramaturq və kino ssenariçi kimi tanınır. Tarixi mövzuda "Dədə Qorqud", "Uzun ömrün akkordları" kimi ssenariləri, "Şəhərin yay günləri", "Təhminə və Zaur" dramları Azərbaycan ədəbiyyatını zənginləşdirən bədii örnəklərdir.
Çoxşaxəli yaradıcılığı ilə seçilən Elçin də eyni ədəbi nəsilə mənsubdur. "Dolça", "Baladadaşın ilk məhəbbəti", "Şuşaya duman gəlir" povestləri, bir sıra hekayələri, "Mahmud və Məryəm", "Ağ dəvə", "Ölüm hökmü" kimi romanları, "Mənim ərim dəlidir", "Mənim sevimli dəlim" kimi pyesləri Elçini müasir ədəbiyyatımızın ən görkəmli nümayəndələri sırasına qoymuşdur. Eyni zamanda məhsuldar ədəbiyyatşünas və tənqidçi olan Elçin "Tənqid və ədəbiyyatımızın problemləri", "Klassiklər və müasirlər", "Cazibə sahəsi" kimi qiymətli elmi monoqrafiyaların müəllifidir. Modern milli ədəbiyyatın qət etdiyi yol nə qədər məlumdursa, üz tutduğu istiqamət bir o qədər qeyri məlumdur.
60 - cı illərdən bu yana Azərbaycan ədəbiyyatına çağdaşlıq mövqeyindən yanaşmaq istədim. Repressiya dövrü, ikinci dünya müharibəsi, sovet ideologiyasının qoyduğu qadağalar, 70 -ci illərdən başlayaraq ədəbiyyatımızda gizli və sətiraltı mənalar, 90-cı illərdən bu yana, söz və fikir azadlığı, Qarabağ hadisələri, 30 illik torpaq həsrəti, böyük qayıdış, şanlı zəfərimiz… kimi bu mövzular dəfələrlə qələm sahiblərinin istedad süzgəcindən keçsə də, yenidən, daha orijinal tərzdə işlənməlidir.
Müstəqillik özü ilə bərabər ədəbiyyatımıza nə gətirdi: söz azadlığı, yoxsa xaos? Həm bu sualın cavabını, həm də yuxarıda qeyd etdiyim zaman kəsiklərini əks etdirən amillərin ədəbiyyatda hansı səviyyədə və necə əks olunmasını araşdırmaq ədəbi tənqidçilərin işidir. Əlbəttə, ədəbi-tənqid olmasa, ədəbiyyat inkişaf etməz!

Ümmü İSMAYIL,
Şəki şəhər 14 saylı məktəbin müəllimi

Qarabağda döyüşən 100-ə yaxın erməni Ermənistan- Türkiyə münasibətlərinin normallaşması prosesinə etiraz olaraq İrəvanın Zvartnots hava limanına gedən yolu bağlayıblar.
Axar.az erməni mətbuatına istinadla xəbər verir ki, aksiyanın keçirildiyi ərazidə çoxlu sayda avtomobil yığılıb, polislə toqquşmalar var.
“Azərbaycanlı deputatlar Ermənistana gəliblər, Türkiyə ilə resylər açılıb. Bəs, bizim Qarabağda ölən uşaqlarımız necə olsun?” - aksiya iştirakçıları bildiriblər.
“Onlar (azərbaycanlılar – red.) artıq bizim evimizə giriblər. Əgər belə davam etsə, biz daha ciddi addımlar atacağıq. Bəlkə onlara çay, kofe də verək? Türklər üçün fərqi yoxdur ki, Ermənistan var, ya yoxdur. Biz türklərlə dostlaşmaq istəmirik. Bunu kim istəyirsə, o alçalmışdır”, - etirazçılar deyib.
Aparılan danışıqlardan sonra avtomobillərin hərəkəti qismən təmin olunub, lakin vəziyyət hələ də gərgin olaraq qalmaqdadır.
Qeyd edək ki, sabah İrəvanda AVRONEST Parlament Assambleyasının komitə iclasları keçiriləcək. İclaslarda AVRONEST PA-da Azərbaycan nümayəndə heyətinin üzvləri Tahir Mirkişili və Soltan Məmmədov da iştirak edəcək.