Ziya Bünyadovun ermənilərə tarixi cavabı

1965-ci ildə az qala on illik tədqiqat işlərimin nəticəsi olan “Azərbaycan VII-IX əsrlərdə” adlı kitabım işıq üzü gördü. Kitab müxtəlif elmi idarələrin və təhsil müəssisələrinin elmi şuralarında bir neçə dəfə müzakirə olunmuşdu. Onu da deməliyəm ki, əsərin ilk variantının, eləcə də sonrakı variantlarının əlyazmalarının həcmi çap vərəqinə görə, nəşr olunan kitabdan xeyli böyük idi. Monoqrafiya yalnız iki illik müzakirələrdən sonra işıq üzü görmüşdü, yəni iştənilən çap məhsulunun ortaya çıxması üçün lazım olan bütün mərhələləri keçdikdən sonra. Kitab işıq üzü gördükdən sonra mətbuatda (“Narodı Azii i Afriki”, “Der İslam” jurnallarında və respublikanın dövrü mətbuatında) müsbət qiymətləndirildi.
Kitabın çapından bir il keçdikdən sonra isə Ermənistan SSR Elmlər Akademiyasının nəşrlərində resenziya və rəylər çıxmağa başladı. Bu barədə ilk sözü “Qafqaz Albaniyası ədəbiyyatı haqqında” adlı kitabında (Yerevan, 1966, erməni dilində) Asatur Şmavanoviç Mnatsakanyan söylədi. Sonra həmin A.Ş.Mnatsakanyan və P.Sevak (şair Kazaryanın təxəllüsü) tərəfindən imzalanmış, “Z.Bünyadovun “Azərbaycan VII-IX əsrlərdə” adlı kitabı ilə bağlı” sərlövhəli, qalmaqalı ilə məşhurlaşan məqalə ortaya çıxdı (bax: “Историко-филологический журнал” АН Арм. ССР, 1967, № 1, səh.177- 190). B.Ulubabovun “Erməni dilinin şimal-şərq (ucqar) dialekti və bununla əlaqəli məsələlər haqqında” məqaləsi (bax: “Вестник обществ.наук” АН Арм. ССР, 1968,№ 1, səh.51-77) də bu qəbildəndir. Və nəhayət, K.A. Məlik-Ohacanyanın “Z.Bünyadovun tarixi-ədəbi konsepsiyası” (bax: “Вестник архивов Армении” № 2, 1968, səh.169-189) adlı məqaləsi dərc olundu.

Burada müxtəlif rəsmi və qeyri-rəsmi idarələrə göndərilən gizli, imzalı və imzasız məktublar, eləcə də ünvanıma yazılmış heç bir dəyəri olmayan, elmdənkənar cəfəngiyyatlarla yanaşı, ana söyüşü və birbaşa təhdidlər olan məktublar haqqında danışmayacam. Qoy bu təhqirlər və küçə söyüşləri son zamanlar qriqoryan ruhaniliyinin mənafeyini sosialist cəmiyyətinin mənafeyi ilə qarışıq salan, həm də birincinin mənafeyini ikincininkindən üstün tutan Ermənistan Respublikasının bəzi vətəndaşlarının vicdanına yazılsın. Bu məqalələrin hamısı üçün bütövlükdə kitab haqqında söhbətdən yayınmaq xarakterikdir. Resenzentlərin hamısı bir-birilə sözləşmiş kimi, kitabın ancaq 6-12 və 91-102-ci səhifələrində verilmiş materiallardan, daha doğrusu 360 səhifəlik əsərin yalnız 19 səhifəsindən bəhs edirlər! Yəni ancaq qriqoryan ruhanilərinin fəaliyyətini tənqid etdiyim səhifələrdən. Deməli, mənim opponentlərim qriqoryan ruhaniliyinin müdafiəsinə qalxmaqla, şəxsi simpatiyalarına uyğun olaraq onun əsl tarixi rolunu təhrif edir, istər-istəməz bu kilsənin vaizinə çevrilirlər. Beləliklə, A.Mnatsakanyan öz kitabında və sonra P.Sevakla birlikdə yazdığı resenziyada konkret olaraq nəyin əleyhinə çıxır?
V.Qukasyan “Alban yazısı və ədəbiyyatının bəzi məsələləri barədə (A.Ş.Mnatsakanyanın “Qafqaz Albaniyasının ədəbiyyatı haqqında” adlı əsəri ilə bağlı”)” sərlövhəli məqaləsində (bax: “Azərb. SSR EA-nın Xəbərləri”, ədəbiyyat və dil seriyası, 1968, № 2, səh. 85-101) A.Ş.Mnatsakanyanın “bütün oxucu kütləsini şagird yerinə qoyan” öyüdverici üslubunu diqqətə çatdırmaqla doğru iş görüb. O, kitabın ətraflı təhlilindən sonra, məqalənin sonunda belə nəticəyə gəlir ki, “A.Ş.Mnatsakanyanın “Qafqaz Albaniyası haqqında” kitabı elmdən uzaqdır”. Bundan artıq nə demək olar?!
V.Qukasyanın öz məqaləsində haqqında bəhs etdiyi məsələlər və cavab verdiyi suallar mənim əsərimə də aiddir (əlavə olaraq onun bu məqaləsinə bax: “Azərbaycan VII-IX əsrlərdə” monoqrafiysında Azərbaycan tarixinin bəzi məsələlərinin işıqlandırılmasına dair”. “Azərb. SSR EA-nın Xəbərləri”, tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası, 1968, № 4; səh.115-135). Ona görə də mən, nə A.Ş.Mnatsakanyanın kitabının, nə də V.Qukasyanın məqaləsinin məzmununu təzədən təkrarlamayacam, maraqlananları isə onların orjinallarına baxmağı tövsiyə edirəm. Yalnız bir neçə detal barədə fikirlərimi bildirəcəm:
1) A.Ş.Mnatsakanyan Zarimirx çar nəslindən olan Aran (Albaniya) hökmdarlarının – aranşahların erməni əsilli olmasında israr edir. Ancaq bunun üçün onun əlində heç bir əsas yoxdur, hətta Moisey Kalankatuklunun “Albaniya tarixi”ndə Zarimirx nəslinin yerli, Aran mənşəli olması haqqında açıq-aydın söhbət gedir (bax: Истории Албании, səh. 71, 136, 261; ingilis dilinə tərcümədə səh. 55, 108-109, 209).
A.Ş.Mnatsakanyan və onun həmfikirləri belə hesab edirlər ki, Səhl ibn Sumbat alban knyazı – aranşahlar sülaləsinin birbaşa davamçısı və nümayəndəsi yox, ermənidir. O yazır: “ Z.Bünyadov elə təsəvvür yaradır ki, guya Səhl ibn Sumbat erməni deyil”, lakin o dəqiqə də əlavə edir: “Doğrudur, Səhl ibn Sumbatın erməni mənşəli olması məsələsi hələ həll olunmayıb, amma onun erməni olması heç bir şübhə doğurmur (elə beləcə də yazır! – Z.B). Orijinal məntiqdir!
Lakin A.Ş.Mnatsakanyan istəsəydi, “Albaniya tarixi”inin bütün nəşrlərində Səhl ibn Sumbatın Zarimixr çar ailəsinə və aranşahlar sülaləsinə aid olmasını göstərən çox vacib parçanın kəsildiyini xatırlaya bilərdi. Orada belə yazılıb: “Zarimixrakan çar nəslindən olan Səhl ibn Sumbat”. Bu haqqda hələ 1940-cı ildə T.İ.Ter-Qriqoryan da yazmışdı. Bu haqda 1957-ci ildə İngiltərənin ermənişünas-tarixçisi Ç.C.Dovsett “Qafqaz albanlarının tarixi”ində yaddan çıxmış parça” adlı məqaləsində söhbət açmışdı. Bu haqda 1961-ci ildə “Bir daha Moisey Kalankatuklunun “Albaniya tarixi”nin çap olunmayan səhifələri barədə” adlı məqaləmdə (bax: “Azərb. SSR EA-nın Xəbərləri”, ictimai elmlər seriyası, № 4, səh. 1-9) və 1964-cü ildə “Albanika III” adlı məqaləmdə (yenə orada, №4, səh. 87-92) mən də yazmışdım. Nəhayət, “Albaniya tarixi”ndə Səhl ibn Sumbatın yerli alban mənşəli olmasını təsdiq edən bir hissə də var (ingilis dilinə tərcümədə 266 və 214-cü səhifələr).
Əlbəttə, A.Ş.Mnatsakanyan bu məsələdə səhv də edə bilər. Belə güman etmək olar ki, o, “Albaniya tarixi”ni kifayət qədər diqqətlə oxumayıb, Ç.C.Dovsettin və digər müəlliflərin əsərləri ilə tanış deyil, M.Çamçan, V.Abaza, Q,Daqbaşyan və A.Qrenin elə də ciddi əsası olmayan hipotezləri ilə özünü çaşdırıb. Amma əldə olan faktlar əsasında Səhl ibn Sumbatın mənşəyinin Baqratunilər nəslindən və ya Torondan olması barədə ehtimal və uydurmaları rədd etmək lazımdır, deyən Ç.C.Dovsetti “bünyadovçu” mövqedə təqsirləndirmək mümkün deyil ki?!
Əgər A.Ş.Mnatsakanyan öz kitabında Səhl ibn Sumbat haqqında ehtiyatla söhbət açırsa, şair P.Sevakla birlikdə yazdığı rəydə artıq öz səhvinin üzərində açıq-aydın israr edir. Amma müəlliflərin yenə də arqumentləri yoxdur, bütün yazdıqları isə mövqelərinin yanlış və əsassız olduğunu nümayiş etdirir. Aranşahların erməni millətinin əvvəlki bir törəməsi olması, Səhl ibn Sumbatın erməni aranşahların nəslindən gəlməsi və s. haqqında onların iddialarına yalnız təəccüblənmək olar (“Erməni millətinin əvvəlki törəməsi” termininə diqqət yetirin!).
Məsələn, A.Ş.Mnatsakanyan və P.Sevak yazırlar: “Qoy, Z.Bünyadov bilsin ki, erməni knyazlığı yalnız Səhl ibn Sumbatın məmləkəti deyil, həm də bütün Sünik, Ktiş, Varsan, Beyləqan, Qəbələ, Şəki, Arsax-Xaçen, Girdiman, Utik idi”. Resenzentlər sonra da oxucunu inandırmağa çalışırlar ki, həmin dövrdə, yəni IX əsrin birinci yarısında Albaniya “yalnız coğrafi anlayış idi. Ona görə də fikirləşməyə də dəyməz, bütün bunları o (yəni, Z.Bünyadov) bilmir”.
Mən sizinlə öz tədqiqatlarımın nəticələri əsasında polemika aparmayacam, çünki onlar “tarixə zidd” fikirlər kimi, sizi əlbəttə heç vaxt qane etməyəcək. Mən sizin, Qara dəniz, Xəzər dənizi və Aralıq dənizi arasındakı ərazilərə yiyələnməklə bağlı reallaşması qeyri-mümkün arzunuzda təcəssüm edən gizli qriqoryan meylinizin yalan olduğunu təkzib edəcəm.
Bu iddiaları mənim tərəfimdən aparılmış tədqiqatlat əsasında təkzib etmək elə də çətin deyil. Lakin onların resenzentlər tərəfindən lazımı obyektivliklə nəzərdən keçirilməyəcəyini əvvəlcədən asanlıqla söyləmək olar. Ona görə də elə müəlliflərin fikirlərini yada salacam ki, onları heç bir vəchlə “bünyadovçu”luqda (A.Ş.Mnatsakanyan və P.Sevakın ifadəsidir) ittiham etmək mümkün olmasın. Kazan Universitetinin professoru Kerovb Patkanyanın mötəbər fikrindən başlayaq. “Van kitabələri və onların Ön Asiya tarixi üçün əhəmiyyəti” adlı əsaslı əsərində (bax: “Журнал Министерства Народного Просвещения”, 1875, 177-ci hissə, səh. 149-150) K.Patkanyan yazır (çox təəssüf ki, o, A.Mnatsakanyanın bir çox məsləkdaşları tərəfindən nəyə görəsə, yaddan çıxarılıb, amma çox nahaq!): “Ermənistan bir dövlət olaraq, bəşər tarixində elə də vacib rol oynamayıb, onun adı isə yalnız bir coğrafi termin olaraq güclü qonşularının öz mübahisələrini həll etdikləri ölkənin adı idi. Ermənistan mədəni bir xalqın vətəni olaraq da məlum deyildi”.
Sözsüz ki, biz K.Patkanyanın bu iddialarını qeyd-şərtsiz qəbul edə bilmərik, amma belə bir nüfuzlu müəllifin fikirlərini bütünlüklə nəzərə almamaq da ədalətsizlik olardı.
İndi də S.T.Yeremyan tərəfindən tərtib olunmuş olduqca maraqlı xəritəyə baxaq, burada o, Ermənistanın sərhədlərini tamamilə ciddi şəkildə Xəzər dənizinə qədər çəkib uzadıb!
Yeri gəlmişkən, “Velikaya Armeniya” termini barədə. Hamıya məlumdur ki, “Velikaya Armeniya” anlayışı səhvən ortaya çıxıb, daha dəqiqi “Bolşaya Armeniya”dır. Bunu hətta N.Adonts kimi azğın irticaçı da inkar etməyib (bax: “Армения в эпоху Юстиниана”, СПб, 1908). Məncə, “Velikiy” sözünün antoniminin “niçtojnıy” və ya “neznaçitelnıy”, “bolşoy”un antoniminin isə “malıy” olduğunu xatırlatmağa elə də lüzum yoxdur. Beləliklə, etiraf etməliyik ki, “Malaya Armeniya” mövcud olub, özü də bu, siyasi yox, coğrafi termindir. Onun antonimi – “Bolşaya Armeniya” da həmçinin coğrafi termindir. Deyək ki, “Malıy Kafkaz” və “Bolşoy Kafkaz”, “Malıy Zab” və “Bolşoy Zab” kimi.
A.Mnatsakyan tərəfindən “Ermənistanın əzəli torpaqları” adlandırılan Azərbaycanın müxtəlif rayonları – Qarabağ (Arsax, Xaçen, Ktiş), Şəki, Zəngəzur, Gəncə, Qəbələ və başqaları haqqında N.Adonts kitabının 225-ci səhifəsində yazır: “Arsax (yəni, Qarabağ) həmişə erməni təsir dairəsindən kənarda olub”. Professor İ.P.Petruşevski isə özünün “Dağlıq Qarabağın xristianlığaqədərki dini inancları barədə” adlı əsərində bildirir ki, nə Arsax, nə nə də yuxarıda adı çəkilən yerlər “heç vaxt erməni mədəniyyət mərkəzlərinə aid olmayıblar”, hətta XIII-XIV əsrlərdə “Arsax və Şəkidə erməniləşmiş albanlar olan xristian knyazları əyləşirdilər”. Fikrimcə, bundan daha aydın heç nə demək mümkün deyil!
Sünikin (Zəngəzurun) alban vilayətlərinə aid olması barədə Feofanın (yunan) və Sebeosun, eləcə də Xyubşman və Loranın əsərlərində də bəhs olunur. Zəngəzurluların dilinin alban dilinin dialektlərindən biri olmasını isə Topçiyan sübut edib.
Siyasi coğrafiya məsələrində birtərəfli olmamaq üçün bu və ya digər yaşayış məntəqələrinin hara aid olduğu barədə yazmış bəzi ərəb müəlliflərinin əsərlərindən sitatlar gətirməyə məcburam. Mən bunu A.Mnatsakyan və P.Sevakın kitabımın sonuna əlavə edilmiş xəritə ilə razılaşmadıqlarına və bununla bağlı söylədiklərinə cavab olaraq edirəm. Məsələ burasındadır ki, bu xəritəni özümdən icad etməmişəm, ingilis alimi Q.Le Strencin “Landz of istern Halifat” adlı əsərindən və bu yaxınlarda Amsterdamda çap olunmuş “Müsəlman ölkələrinin atlası” adlı nəşrdən götürmüşəm. Ona görə də resenzentlərimin sözləri ilə desək, xəritə tədqiqatlarımın yekunudur. Mənim buradakı işim isə yalnız adi elmi dürüstlükdür.
İndi isə müəlliflərin yazdıqları barədə:
İbn Haldun (V cild,1-ci hissə, səh.171) “Hicrinin 556-cı ilinin şabanında (iyul-avqust 1161) gürcülər Arran ölkəsinə aid olan Ani şəhərini ələ keçirdilər” (madinat Ani min bilad Arran). Sonra isə: “Hicrinin 557-ci ilinin şabanında (iyul-avqust 1162) gürcülər Azərbaycandakı Dvini ələ keçirdilər” (Dvin min Azərbaycan).
Əbül Fida (III cild, səh. 582) : “Hicrinin 557-ci ilində (21.12.1161- 9.12.1162) gürcülər böyük sayda qoşunla islam ölkəsinə soxularaq Azərbaycandakı Dvin şəhərini ələ keçirdilər” (va malaku madinat min Azərbaycan).
əl-Makrizi (I hissə, səh. 40, 42): “Dvin şəhəri – Azərbaycan şəhərlərindən biridir” (balad Dvin ahadbilad Azərbaycan) və “Dvin şəhəri – Azərbaycanın kənar hüdudlarında, Arran və gürcülər ölkəsi tərəfdə şəhər” (balad Dvin fiaxir Azərbaycan min ciha Arran va bilad əl-Kürc”.
əl-Öməri (səh.114): “Hicrinin 529-cu ilində (22.10.1134-10.10.1135) gürcülər Azərbaycan mahallarından olan Dvini mühasirəyə aldılar (hasarat əl-kürc mədinət Dvin min amal Azərbaycan).
Ən-Nəsəvi (90-cı fəslin sonu): “Surmari qədimlərdən Azərbaycanın vilayətlərindən biri hesab olunur” (Surmarim’aduda min a’mal Azərbaycan).
Tarixi xəritə belədir, bu sizin xoşunuza gəlsə də, gəlməsə də! Ona görə də resenzentlərim xəritədə onlara yalnız təkcə Dvini saxladığım barədə nahaq yerə gileylənirlər. Çalışaram ki, növbəti əsərimdə bu səhvi də düzəldim, axı Dvinin və sadaladığım digər şəhərlərin “əzəli erməni şəhərləri”nə aidiyyəti heç nə ilə təsdiqlənmir.
Məsələn, qazıntılar zamanı heç bircə dənə də “əzəli erməni sikkəsi” tapılmayıb. Əksinə, Dvin və Aninin topqlarının altı eldəgiz sikkələi ilə doludur. Əslinə qalsa, erməni sikkələrinin burada olması mümkün də deyil, çünki onlar heç vaxt mövcud olmayıb. Axı hamı bilir ki, əgər dövlətin özünün pul sistemi yoxdursa, onda onun müstəqil iqtisadiyyatı da ola bilməz, əgər iqtisadiyyatı yoxdursa, onda təəssüf ki, nə qədər arzu etsən də, dövlətçilik haqqında danışmaq da mümkün deyil!
“Bolşaya Armeniya” coğrafi termininin köklərini məhz burada axtarmaq lazım gəlir!
Faktlar məhz belədir! Heç resenzentlərimin istnad etməyə çalışdıqları Yuliy Sezarın özünün köməyi ilə də burada nəsə etmək mümkün deyil. Ən yaxşısı budur ki, Strabonu xatırlayaq. Hələ 20 əsr əvvəl o deyib: “Tarix, köhnə də, yeni də olsa, həqiqəti tələb edir!”
Amma mən qriqoryan kilsəsinin, bir çox başqa dinlər kimi istənilən istilaçıya xidmət göstərdiyi barədə danışmayacam. N.Vardapedov hələ bunu da yazır ki, qriqoryan kilsəsi “özü üçün yeni olan hər bir şəraitə məharətlə uyğunlaşır, siyasi konyunkturadan asılı olaraq, bir zamanlar Bizans imperatorları, İranın sasani çarları, ərəb xəlifələri, monqollar qarşısında diz çöküb təzim elədiyi kimi, Səfəvilərə, sonra isə rus çarına da beləcə qulluq göstərirdi”.
Mənim resenzentlərim bu həqiqəti təkzib etməklə, öz üzərlərinə çox pis və nəticəsi olmayan vəzifə götürüblər.
Resenzentlərin terminoloyi sxolastikası üzərində dayanmayacam, ona görə ki, onlar elmi dəlil və arqumentlərinin yoxluğunu alimlərə yaraşmayan söyüş və təhqirlərlə kompensasiya etməyə çalışırlar. Qoy bu onların vicdanına yazılsın! Məsələn, onlar yazırlar ki, guya mənim konsepsiyamin “ümimiyyətlə elmlə, o cümlədən də marksist-leninçi elmlə heç bir əlaqəsi yoxdur”. Amma Hamburqdan olan professor Bertrold Şpuler yazır: “Azərbaycan VII-IX əsrlərdə” kitabı alim-mütəxəssislər üçün maraqlıdır. O, mütəxəssis olmayanlar üçün çətin anlaşılandır. Ona görə də mütəxəssis olmayan çətin ki, bu kitabı əlinə götürsün. Əgər hadisələrə düzgün yanaşmaq istəyirsə, təyin olunmuş “marksist” tarixi təsvirlərə oxucu özü korrektələr və ya çalarlar əlavə etməlidir” (baz: Der İslam, 45-ci cild, 1967, səh. 321-322).
B.Şpulerin bu qeydlərinin mənim “qeyri-mütəxəssis” resenzentlərimə birbaşa aidiyyəti var.
O ki, qaldı marksizmə, hətta B.Şpluer də oxucunu kitabımda materialın marksist izahının təsiri altına düşməməsi üçün xəbərdar edir!
2) Mənim ikinci opponentim B.Ulubabov əvvəlki iki sələfi ilə müqayisədə daha tutarsızdır.
B.Ulubabov özünün qəzəbini ermənilərin Qarabağda gəlmə element olduğunu sübut etməyə cəsarət edənlərə yönəldib. Onun “sərt tənqid”inə arxiyepiskop Markar Barxudaryan, T.İ.Ter-Qriqoryan, N.Vardapedyan, N.Adonts, S.T.Yeremyan və hardasa sonda Z.Bünyadov tuş gəliblər.
B.Ulubabovun məqaləsinin rusca xülasəsinin onun erməni dilindəki mətninə uyğun gəlməməsi bir yana, hələ o elə iddialar irəli sürür ki, Ermənistan SSR-in “Вестника общественных наук” jurnalının redaksiya kollegiyasının bu məqaləni nəşrin səhifələrində yerləşdirməsinə ancaq təəccüb edirsən.
3) Nəhayət, bir neçə kəlmə də K.A.Məlik-Ohacanyanın resenziyasının təvazökar “akademik” tonu haqqında. O iddia edir: “Ziya Bünyadovun əsas tarix konsepsiyası onun əsərindən qırmızı xətlə keçir”. Amma resenzent bunun hansı “tarix konsepsiyası” olduğunu açıqlamır və o dəqiqə də monoqrafiyanın müəllifini birtərəflilikdə ittiham edir. Mən artıq qeyd etmişəm ki, opponentlərim kitabımın tam təhlilini vermir, ancaq onun kiçik bir hissəsini – “Albaniya əhalisini qriqoryanlaşdırılması” haqqında yazdığım yeri tənqid atəşinə tuturlar. Və sonuncu resenzent də bu xəttə uyub ehtiyatla bəyan edir: “Kitab müəllifinin tədqiqat metodları və tarix konsepsiyasi barədə sovet tarixçiləri hələ öz fikirlərini bildirəcəklər”.
Lakin tarixçilər inadla susurlar. Onların əvəzinə isə linqvistlər, şair, bir də hörmətli Ulubabov danışır. O ki, qaldı K.Məlik-Ohacanova, o öz resenziyasında A.Mnatsakanyan və P.Sevakın söylədiklərini artıq başqa pərdədə təkrarlayır. Lakin mənə elə gəlir ki, “Albaniya tarixi”nin mətninin Vaqarşaped katalikosları və rahibləri tərəfindən saxtalaşdırıldığını T.İ.Ter-Qriqoryanın artıq sübut elədiyini yada salmaq da pis olmazdı. Ruhani ailəsindən çıxmış, olduqca hazırlıqlı olan T.İ.Ter-Qriqoryan kilsə işlərini çox gözəl bilirdi. Ona görə də açıq qapını döyəcləməyə heç bir lüzum yoxdur! Burada hər şey gün kimi aydındır – mətn saxtalaşdırılıb, bunun necə edilməsi haqqında isə mənim kitabımda bəhs olunur.
Mxitar Qoşun “Datastanagirk”i, yəni “Qanunnamə”si haqqında danışarkən, K.A.Məlik-Ohacanyan belə bir fikir irəli sürür ki, guya V.Bastamyan XIII əsr müəllifi Mxitar Qoşu təkmilləşdirib. Təsəvvür edirsinizmi, Qoş “Qanunnamə”ni tərtib etdiyini Alban kilsələrinin nəcib rəhbəri katolikos III Stepannosun dəfələrlə və təkidli xahişləri qarşısında tab gətirə bilməyərək səhvən iddia edibmiş. Zavallı Qoş, heç ağlına gəlməyib ki, XX əsrdə V.Bastamyan və A.Papovyan peyda olub sənin xəbərin belə olmayan şeyləri yazdıqlarına əlavə edəcəklər. Məgər bundan sonra sizə təəccüblü gəlmirmi ki, niyə başqası yox, məhz K.A.Məlik-Ohacanyan məni “jonqlyorluq”da ittiham edir?
Lap belə fərz edək ki, mən, V.Bastamyanın kəşflərinin və Mxitar Qoşun mətninə elədiyi əlavələrin incəliklərindən baş açmıram. Yaxşı, bəs onda Ermənistan SSR Elmlər Akademiyasının banisi və onun ilk prezidenti İosif Abqaroviç Orbelinin tədqiqatlarını hara qoyaq? Axı İ.A.Orbeli də Mxitar Qoşun əsərini “Qanunnamə” adlandırır, “Erməni qanunnaməsi” yox!
Akademik İ.A.Orbelinin fikirlərinin davamına baxaq (bax: Избранные труды, I cild, səh. 213 və davamı): “Mxitar Qoş, öz əsərini yazmağa “bizim çarlıqda hakimiyyətsizliyin çoxdan hökm sürdüyü illərdə və bizim Albaniya baş yepiskopu Stefanın ölkəsində başladığını bildirir”. İ.A.Orbeli yazır ki, Albaniya Mxitar Qoşun vətənidir: “Mxitar həmin illərdə öz əsərini yazmağa harada başladığını da dəqiq göstərir: “Həmin Arran ölkəsində”. Burada bir şey diqqəti cəlb edir ki, o, Arrandan, yəni qədim Albaniyanın vilayətlərindən biri haqqında danışarkən və Gəncə mahalını xatırlayarkən, Gəncəni “şəhərlərin anası”, “metropoliya” adlandırır. “Mxitar Qoş özünün Arranla, onun ən böyük və ən əhəmiyyətli şəhəri olan Bərdənin dağılmasından sonra, ona doğma olan Qandzak, yəni Gəncə ilə bağlılığı düşüncəsini itirməmişdi”. İ.A.Orbeli davam edir: “Beləliklə, Mxitar böyük Nizaminin müasiri və az qala həmyaşıdıdır, eləcə də hələ uşaqlıq çağından Nizaminin böyüdüyü həmin şəhərlə bağlı idi”. Sonra isə: “Mxitar Qoşun fəaliyyəti mədəni cəhətdən erməniləşmiş Arsax (Yuxarı və Aşağı Xaçen, yəni, Tərtərçay və Xaçençay çaylarının arası) vilayəti ilə bağlı idi”.
Gördüyümüz kimi, İ.A.Orbeli məhz mənim opponentlərimin (xüsusilə də sonuncunun) böyük cidd-cəhdlə əleyhniə çıxdıqları şeyi, yəni Mxitar Qoşun Arrana aidiyyətini və onun Arran müəllifi olduğunu təsdiqləyir. Mənim kitabımda da elə bu haqda danışılır. İ.A,Orbelinin “qeyri-elmi konsepsiyası” K.Melik-Ohacanyanı narahat edir və o, İ.A,Orbelinin elmi erudisiyasını və biliyini sual altında qoyaraq yazır: “Mxitar Qoşun yığcam sətirlərində (özü də yığcam, ha!) erməni mətnindən düzgün olmayan tərcümə nəticəsində ortaya çıxan elə mülahizələr var ki, bunun da nəticəsində Qoşun fikirlərinin düzgün olmayan izahları yer alıb”. Bax belə! K.Melik-Ohacanyan ermənişünaslıq sahəsində biliyinə görə, qarşısında bütün elm dünyasının baş əydiyi bir alimin – İ.A.Orbelinin savadını şəxsən yoxlamaq cəsarətini öz üzərinə götürüb. Bundan başqa, İ.A.Orbelinin “Seçilmiş əsərləri”nin I cildinin redaksiya heyətinin tərkibinə də S.T.Yeremyan, K.Q.Kafadaryan, A.Q.Qanalanyan, R.R.Orbeli və başqaları daxildir. Yəqin ki, onlar hamısı bu predmeti pis bilmirlər, amma bunlar mənim opponentimin vecinə də deyil və o, akademik İ.A.Orbeli tərəfindən Qoşun hansısa fikirlərinin “səhv izah edildiyi” haqqında yazır. Həm də bir yox, bir neçə izah haqqında! Özü də bunlar hamısı Mxitar Qoşun Albaniyaya, Arrana, vətəni Gəncəyə aidiyyətinin olmadığını “isbatlamaq” üçün edilir. İ.K.Melik-Ohacanyan bunun üçün hətta Gəncə şəhərini “Qandzak ölkəsi”nə çevirməyə və onu da “Parisos ölkəsi” ilə eyniləşdirməyə qədər gedib çıxır.
Lakin resenzent bununla da kifayətlənmir. O, “müstəqil çar sülaləsi Hayklar”ın “Parisos ölkəsi”ni idarə etmələri haqqında yazır.
Yeri gəlmişkən, Parisos da həmişə Girdiman, Arran və Albaniya ərazilərinə daxil olub. Bunu K.Tumanovun "LeMuzeon” yurnalındakı (№74, 3-4) “İberiya Baqratiləri VIII əsrdən XI əsrədək” adlı məqaləsindəki və Gürcüstan Baqratiləri haqqında ayrıca kitabındakı xəritələr də təsdiqləyir.
Kirakos Qanzaketsi də, David Qandzaketsi də Gəncəli idilər və onların heç bir Parisosa aidiyyəti yox idi. Ç.C.Dovsett də haqlı olaraq David Qandzaketsini Gəncəli hesab edir.
Mənim opponentimin xoşuna tədqiqatçı Voskan Ter-Ovanisyan da gəlmir. Opponent “aydınlaşdırıb” ki, V.Ter-Ovanisyan, “Qandzaketsi” şərti təxəllüsünü Kirakosa yalnız “anlaşılmazlıq nəticəsində” verib. V.Ter-Ovanisyan “Anlaşılmazlıq nəticəsində” həm də Kirakos Qanzaketsinin “Tarix” əsərinin ilkin müəllif adının əvvəlinə “hayots”, yəni “Ermənistan” sözünü də əlavə etməyib. Ona görə də opponentin fikrincə, Kirakosun əsəri yalnız “Ermənistan tarixi” adlandırılmalıdır. Qeyri-adi iddialardır!
Qeyd etməliyəm ki, K.Patkanyan, M.Baruxdaryan, T.İ.Ter-Qriqoryan, N.Vardapetov, N.Adonts, V.Ter-Ovanisyan, İ.A.Orbeli və s. kimi alimlərin tədqiqat metodları da K.Məlik-Ohacanyan, A.Mnatsakanyan və P.Sevakın xoşuna gəlmir. Axı elm qarşısında mübahisəsiz xidmətləri olan alimlər də elə bunlardır. Məhz onlar böyük nüfuz sahibləridir.
K.Məlik-Ohacanyan məni “Sovet İttifaqının qardaş respublikalarının (yəni, Ermənistan SSR-in) ictimai əsaslarının və tarixinin tədqiqi məsələlərində marksisit-leninçi metodologiyadan ciddi şəkildə yayınmaqda” ittiham edir. Bu ittiham o qədər gülünc və uydurmadır ki, heç təkzibinə də lüzum yoxdur. K.Məlik-Ohacanyana isə yalnız onun öz sözlərini xatırlatmaq istəyirəm: “Vicdan insan oğlunun yaraşığıdır”!
Postskriptum
Bu yaxınlarda iki kitab da çapdan çıxıb, onlar barədə bir neçə kəlmə demədən də keçinmək mümkün deyil. Bu, L.O.Babayanın “Ermənistanın XIII-XIV əsrlərdəki sosial-iqtisadi və siyasi tarixi” (Moskva, 1969) adlı kitabı və A.Ş.Mnatsakanyanın “Qafqaz Albaniyasının ədəbiyyatı haqqında” (Yerevan, 1969) adlı əsərinin rus dilinə tərcüməsidir.
1) Bu və ya digər ölkənin və yaxud xalqın sosial-iqtisadi və siyasi tarixi üzrə istənilən yeni tədqiqat işi orada elmə müəyyən töhfə verən hansısa yeni məlumatların olmasını nəzərdə tutur. L.O.Babayanın kitabı da ilk nəzərdə məhz belə təəssürat yaradır. Lakin onunla ətraflı tanış olduqdan sonra aydın olur ki, bu iş mahiyyətcə Azərbaycan SSR EA-nın akademiki Ə.Ə.Əlizadənin “Azərbaycanın XIII-XIV əsrlər sosial-iqtisadi və siyasi tarixi” (Bakı, 1956) adlı əsərinin variantıdır. Sadəcə olaraq, bura professor İ.P.Petruşevskinin son işlərinin elmi nəticələri də əlavə edilib.
Əsərin müəllifi öz həyatını Azərbaycanın Arran, Qarabağ, Gəncə, Şəmkir, Tovuz, Naxçıvan, Şəki, eləcə də başqa vilayət və şəhərlərinin guya Ermənistan ərazisi olması kimi uğursuz iddianı sübut etməyə həsr eləmiş M.Çamçanın, L.Manandyanın, leonun və digərlərinin xəttini davam etdirir. Və L.O.Babayan əsərin sonunda (səh. 315) belə bir mücərrəd nəticə çıxarır: “Həmin dövrdə (XIII-XIV əsrlər) Arran ərazisində hələ də hakim etnik element erməni əhalisi idi”. Gördüyümüz kimi, L.O.Babayan həm də A.Mnatsakanyan, P.Sevak və K.Məlik-Ohacanyanın antitarix xəttinin layiqli davamçısıdır.
Əsər müəllifinin istifadə elədiyi mənbələr Ə.Ə.Əlizadənin əsərindəki mənbələrlə eynidir və bununla əlaqədar olaraq, L.O.Babayan dəlil çatışmazlığını əsassız, sıradan fərziyyələr və uydurma ehtimallar hesabına kompensasiya etmək üçün özünü zora salır. Tarixi faktların əksinə olaraq o XIII-XIV əsrlərdə hansısa erməni dövlətçiliyinin mövcud olduğunu iddia edir, özünün uydurduğu bu dövlətin ərazisinə Gürcüstan və Azərbaycan vilayətlərini, o cümlədən Qarabağı da daxil edir. Həm də bu zaman L.O.Babayan qeyd edir ki, Xaçen knyazı Həsən Cəlalyanın gürcülərlə heç bir əlaqəsi yoxdur (səh.22). Bunun üçün o, XIII əsr anonim fars mənbəyinə isdnad edir və onu öz yalançı konsepsiyasının xeyrinə saxtalaşdırır: “Həmin vilayət (Xaçen – L.B.) çətinliklə gedilə bilən yerdir, dağlarda və meşələrdə yerləşir; o Arran rayonlarına aiddir, orada ermənilər – Abxaziya (Gürcüstan) adamları yaşayır, onların padşahını çar adlandırırlar”.
Mənbə isə tamamilə başqa şey deyir: “...Bu vilayət çətinliklə gedilə bilən yerdir, dağlar və meşələr arasındadır; Arran mahallarına (a`mal) aiddir; orada ermənilər var (məhz belə! –Z.B.); Abxazın (Gürcüstanın) adamları onların padşahlarını çar adlandırırlar, onlar abxazlarla dava salırlar” (bax: Н.Д.Миклухо-Маклай. Географическое сочинение XIIIв /fars dilində/. Ученые записки ИВАН СССР, 1954, IX cild, səh. 204).
L.O.Babayan 87-ci səhifədə Rəşid əd-Dinin əsərindən sitat gətirir (Сборник летописей, I cild, 2-ci hissə, səh. 229): “[Caba və Sabutay] Arrana yönəldilər, ona görə Arrana ki, qışı burada keçirsinlər. Onların yolu Gürcüstandan keçirdi”.
Görünür ki, Rəşid əd-Din hər şeyi aydın ifadə edib. Lakin L.O.Babayan “Gürcüstan” sözünün altında izahat verir: “Qeyd edək ki, Rəşid əd-Din Gürcüstan dedikdə, həm də Ermənistanın şimal rayonlarını nəzərdə tutur” (bax: həmçinin səh. 120).
Bu, Rəşid əd-Dinə olduqca ibrətamiz təfsirdir! Xüsusən də ona görə ki, “Gürcüstan tarixi”ində (I cild, səh. 207) deyilir ki, “monqollar Gürcüstanı onun vassal ərazilərindən o dəqiqə məhrum elədilər və “Gürcüstan”ı (Gürcüstan çarlığını) yalnız öz sərhədləri daxilində – Zaqafqaziyanın xristian dünyası hüdudlarında tanıdılar” (seçmə “Gürcüstan tarixi”inin müəlliflərinə aiddir – Z.B.)
L.O.Babayan tərəfindən Gürcüstan (Çorox çayına qədər) və Azərbaycan (Naxçıvan, Sünik, Qarabağ, Arsax, Xaçen, Gəncə, Uti, Şəmkir, Tovuz və s.) vilayətlərinin XIII-XIV əsrlər mifik erməni dövlətinin tərkibinə daxil edilməsi onun əsərində nə qədər açıq-aydındırsa, bir o qədər də məntiqsizdir; əgər bütün bu uydurmaları kitabdan yığışdırsan, L.O.Babayanın əsərindəki “əzəmətli əhval-ruhiyyə”dən (səh.20) heç nə qalmayacaq.
L.O.Babayan öz əsərində təəccüb ediləcək analogiyalara meyl edir. Onlara bir neçə nümunə göstərək. Səh. 53: “Həmdullah Qəzvini yazır ki, Azərbaycanın bəzi rayonlarında dənli bitkilərin məhsuldarlığı çox və keyfiyyəti yüksəkdir, 10 man undan 16 man çörək bişirilir”. Bu da L.O.Babayanın analogiyası: “Belə hesab etmək olar ki, Ermənistanda da dənli bitkilər eynən yüksək keyfiyyətli olub”. Səh.53: “Rəşid əd-Din yazır (harada yazdığı məlum deyil!) ki, Talış rayonunda çəltik, Gəncə və Şamaxı rayonlarında isə çəltik və pambıq becərilir”. L.O.Babayanın analogiyası: “Əgər Talış və Şamaxı rayonlarında çəltik becərilirdisə, onda buradan belə nəticə çıxarmaq olar ki, bu bitki Ararat vadisində də yayılıbmış. Amma o da doğrudur ki, bizi maraqlandıran dövrün mənbələri bu haqda heç bir məlumat vermir” (!) Qibtə ediləcək məntiqdir!
L.O.Babayanın əsərində “Velikaya Armeniya” termini müxtəlif ladlarda təkrarlanır və müxtəlif şəkillərdə verilir. Terminin guya Həmdullah Qəzvinidən iqtibas olunduğu iddia edilir, mənbə kimi də “SSRİ tarixinin oçerkləri”ndəki hansısa qeyd (?)(səh.120) göstərilr. Birincisi, Həmdullah Qəzvinidə “Velikaya Armeniya” termini yoxdur, “Bolşaya Armeniya” var. Orada eynən belə yazılıb: “Ərməniyyə iki hissədən ibarətdir, yəni Bolşaya və Malaya Ərməniyyədən” (bax: Нузхат ал-кулуб, səh.100); Həmdullah Qəzviniyə görə, hər iki Ərməniyyəyə daxil olan yaşayış məntəqələrini də sadalayıram: Əhlət, Abtut, Ərdic, Armuk, Aladağ, Bargiri, Bayan, Xaradin, Xuşab, Xarmaramt, Lukiyamat, Xanqamabad, Salam, Ayn, Kabud, Madazcird, Van, Vastan, Valascird (səh. 100-101). Vəssalam! Haqqında danışdığımız Həmdullah Qəzvini başqa heç bir yerin və şəhərin adını çəkmir.
2) Kitabının rus dilindəki variantını nəşr etdirərkən, A.Mnatsakanyan əsərin erməni dilindəki variantında gördüyümüz bəzi bölmələri V.Qukasyanın tənqidindən sonra çıxarmağa məcbur olub.
Lakin A.Mnatsakanyanın bütün fikri-zikri yenə də Ermənistanın torpaqlarını qonşu vilayətlər hesabına genişləndirməyə yönəlib. O, cürbəcür bəhanələrdən istifadə etməklə, heç bir Aranın (Albaniyanın), albanların, utilərin (udinlərin) mövcud olmadığını birbaşa və ya dolayı yolla təlqin etməyə çalışır. Sən demə, ancaq “Kürarxası Ermənistan”, “Şimal-Şərq tərəf”, “Ermənistanın Şərq tərəfi”, “Daxili Ermənistan” və sair və ilaxır var imiş. O yenə və yenə də nə aran, nə də gürcü dilini bilmədən guya gürcülər və albanlar üçün əlifba düzəldən hansısa Maştots haqqında yazır.
Görünür, A.Mnatsakanyan, A.Perixanyanın məqaləsi ilə (bax: К вопросу о происхождении армянской письменности. Переднеазиатский сборник, II, 1966, səh. 126-127) tanış deyil, orada açıq-aydın deyilir: “Maştots nə gürcü, nə də alban dilini bilmirdi. Maştotsun bu dillərin səs tərkibi haqqında məlumatları orada, yerində toplaması barədə Koryunun verdiyi məlumata elə də böyük əhəmiyyət verməmək lazımdır”. A.Mnatsakanyanın qəribə qabiliyyəti var, heç kəsin fikri ilə hesablaşmır!
O, dünyanın (o cümlədən Ermənistanın) görkəmli şərqşünaslarının və ermənişünaslarının fikirlərini qibtəediləcək asanlıqla ayaqüstü təkzib edir. Halbuki onlar A.Mnatsakanyandan hələ çox-çox əvvəl ermənilərdən asılı olmayan Alban dövlətinin mövcudluğu, bu ölkənin dili və ədəbiyyatı barədə əsərlər yazıblar. Onun əsərləri isə belə ifadələrlə doludur: “A.Şanidze sübut etməyə cəhd göstərir...” (səh.9); “A.Şanidzenin dəlili hər hansı bir təsəvvür yaratmaq üçün tamamilə yetərsizdir... (səh. 11); “K.Treverin heç nə ilə əsaslandırılmayan fərziyyəsi...” (səh. 18); “A.Y.Krımskinin səhv görüşləri...”; “A.Y.Krımski təkzib edir...”; “A.Y.Krımski izah etmir...”; “A.Y.Krımskinin cəhdi...” (səh. 22-29); “Nə A.Manandyan, nə də M.Abeqyan lazımı diqqət yetirməyiblər...” (səh. 29); “Markvartın çaşması...”; “Markvartın səhv fikri...” (səh. 32); “Gürcü tarixçisi S.Kakabadze sübut etməyə çalışır...” (səh. 40); “K.Treverin əsasız iddiaları...” (səh. 60); “N.Piqulevskayanın fərziyyəsini əsassız hesab etmək lazımdır...” (səh. 117); “Mənbələrin bildirdikləri (?!) səhv hesab edilməlidir... (səh. 146); “R.Açaryanın əsassız faktları...” (səh. 147) və sair və ilaxır da bu qəbildən. Amma bütün bu akademiklər – A.Y.Krımski, N.V.Piqulevskaya, K.V.Trever, A.Şanidze, S.Kakabadze elmdə təsadüfi adamlar deyil axı!
Onların fikirləri ilə bütün elm dünyası hesablaşır... Bircə A.Mnatsakanyandan başqa. İnanmıram ki, bu ona baş ucalığı gətirsin.
Və siz yenə də Azərbaycan SSR-nin xəritəsi üzərində qılıncla dolaşır, Gəncəni, Beyləqanı, Salyanı, Şəkini, Şəmkiri, Zəngəzuru, Tovuzu, Naxçıvanı, Girdiman və Qarabağı qamarlayıb öz qarnınızın altına çəkirsiniz.
Sizə məsləhət görürəm ki, “hansısa filoloq” adlandırdığınız V.Qukasyanın əsərləri ilə bir daha tanış olasınız. O, Albaniyanın ədəbiyyatını hər halda sizdən daha yaxşı bilir. Ona görə də ondan məsləhət almağınız da pis olmazdı.
Zaqafqaziya xalqlarını vahid ailədə onların tarixi taleləri birləşdirib. Sovet dövləti və kommunist hakimiyyəti bu xalqların gənc nəsillərini qarşılıqlı hörmət, dostluq və qardaşlıq ruhunda tərbiyə edir. Bu xalqların indi də, keçmişlə bağlı da böləcəkləri bir şey yoxdur. Onların hər biri öz evində yaşayır, lakin istənilən anda qonşusuna və qardaşına təmənnasız kömək göstərməyə hazırdır. Ona görə də A.Mnatsakanyan, P.Sevak, K.Məlik-Ohacanyan və bir sıra başqalarının hətta tarixi baxımdan da olsa, sərhədlər və mərzlər haqqında mübahisələr açmaları nə dərəcədə doğrudur? Özü də bunun üçün heç bir elmi əsas olmadan və tarixi faktlara zidd olaraq! Bunların gizli bir niyyət üçün edildiyinə inanmaq istəmirik. Hər halda bir şey aydındır – bu iş perspektivsiz və nankor işidir, sovet aliminə – vətənpərvərə, beynəlmiləlçiyə və kommunistə yaraşmayan əməldir.
Əgər keçmişə mifik sərhədlər çəkmək həvəskarları ortaya çıxıbsa, onları müasir dövrə proyeksiya etmək həvəsində olanlar da peyda ola bilər. Ona görə də yuxarıda qoyulmuş “Ağrımayan başa buz bağlamaq lazımdırmı?” sualına ancaq bircə cavab var: Yox, lazım deyil!
Z.M.Bünyadov.

Azərbaycan Yazıçılar Birliyində möhtəşəm təqdimat

Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin (AYB) "Natəvan" klubunda "Yada düşdü" jurnalının baş redaktoru Nəzakət Məmmədovanın “Köhnəlməyən xiffət” və “Yurd hasreti” (Anadolu türkcəsində) kitablarının təqdimatı keçirildi. Onu etiraf edim ki, bu klubda hər gün müxtəlif ədəbi tədbirlər keçirilsə də, belə qələbəlik həmişə olmur…

Təqdimat mərasimini "Qobustan" jurnalının baş redaktoru Pərvin Nurəliyeva açaraq Nəzakət Məmmədovanın yaradıcılığından, şəxsi keyfiyyətlərindən, müasir ədəbiyyatımıza, jurnalistikaya verdiyi töhfələrdən danışdı. Qeyd etdi ki, xalqın taleyi, ağrı-acısı və ən sonda da böyük zəfəri birinin taleyindən, yaradıcılığından keçirsə, onun keçdiyi ömür yolu yaradıcılığında öz əksini tapırsa, həmin müəllifin sevilməyə də, o sevgiylə öyünməyə də haqqı var. Bu mənada öncə onu söyləmək istəyirəm ki, Nəzakət xanımın yaradıcılığı, onun şəxsiyyəti və ictimai fəaliyyətilə yalnızlığının ifadəsi olan şeirləri oxucunu sehrinə salır. Bir yandan dünyanın ortasında, insanların arasında, hər işinin başında olması digər tərəfdən də möhtəşəm işlərə imza atması onun xarakterini göstərir. Nəzakət xanımın şair taleyi ilə xanım taleyini düşünəndə bir məqamı xüsusi qeyd etmək istəyirəm ki, insan hansı taleyi yaşayır yaşasın, hansı yükü çəkir çəksin fərq etməz, istedad özünü hardasa büruzə verir.

Pərvin öz qəhrəmanını layiq olduğu qədər öydükdən sonra sözü “Türk ədəbiyyatı" dərgisinin baş redaktoru, İmdat Afşara verdi. “Yurd həsrəti” kitabını Anadolu türkcəsinə uyğunlaşdıran (“Yurd hasreti”) tərcüməçisi İmdat bəy çıxış edərək Nəzakət Məmmədovanın şeirlərinin Türkiyədə də sevilə-sevilə oxunduğunu bildirib. Elə buna görə də tanımış türk şairi Ahmad Kabaklının 100 iliyi münasibətilə təsis olunan “Ahmad Kabaklı" medalı ilə təltif olunduğunu bildirərək medalı sahibinə təqdim etdi.

Tədbirdə xalq yazıçısı Elmira Axundova, yazıçı-dramaturq Elçin Hüseynbəyli, Əməkdar jurnalist Flora Xəlilzadə, türkiyəli yazar Səadət Örməci, “Bakı-Xəbər” qəzetinin baş redaktoru Aydın Quliyev, fəlsəfə doktoru Zülfiyyə Eldarqızı, Əməkdar jurnalist Zemfira Məhərrəmli, Zöhrə Əliyeva, Şövkət Zərrin Horovlu, Adilə Nəzər, Respublika Xatirə Kitabı Redaksiyasının əməkdaşı Hikmət Məlikzadə, şair-publisist Rəfail Tağızadə, professor Maarifə Hacıyeva, ədəbiyyatşünas, filologiya elmləri doktoru Lütfiyyə Əsgərzadə, Xanım Aydın, şair Faiq Balabəyli, bədii qiraətçi Ülviyyə xanım, ədəbiyyatçı Kamran Nəzirli, Arzu Nehrəmli, Şəhla Qəmbərova, Aysel Xanlarqızı, Şahanə Müşfiq, Kəmalə Abıyeva və başqaları çıxış edərək N.Məmmədovanın yaradıcılığının poeziyamızda ayrıca yeri olduğunu qeyd etdilər. Bəzi çıxışçılar Nəzakət Məmmədovanın öz şeirlərini, bəziləri isə ona ithaf etdikləri şeirlərini oxudular.
Beləliklə çıxış edənlərin hərəsi müəllifin bir cəhətindən söz açdı. Kimisi kövrəkliyindən, kimisi vətənpərliyindən, kimisi insanlığından, analığından, nənəliyindən, bəziləri duyğusallığından, gülənlə sevinib ağlayanın dərdinə göz yaşı tökməyindən də danışan oldu.
Sonda tədbirə qatılanlara minnətdarlığını bildirən Nəzakət Məmmədova “Natəvan” klubundan “Zəfər yoluyla” çıxdı.

Gedirəm Şuşaya zəfər yoluyla,
Sevinc yağışıdır gözümün yaşı.
Üçrəngli bayrağın kölgəsi altda
Sınıb otuz illik möhnətin daşı.

Həsrət ağrısına məlhəm olubdu,
Sağalıb Vətənin sinə dağları.
Üzü xınalanıb Şəhid qanıyla,
Tanrı dualıdı Şuşa dağları.

Vətən torpağının mərd oğulları
Könlünü alıbdı xarıbülbülün.
Qələbə sevincin saçan ümidlər
İndi arzuların üzünə gülür.

Gedirəm bir misra muştuluq alım,
Öpüm Xan qızının sözündən, öpüm.
Boyun çox ucadır, qeyrətim əsgər,
Anayam, bir əyil üzündən öpüm.

Nəzakət xanıma yeni yaradıcılıq uğurları arzusu ilə:
“Bütöv Azərbaycan”

Babalarımızın Yadigarı Sank-Peterburqda

Sankt-Peterburqda “Babalarımızın yadigarı – papaq” layihəsi çərçivəsində tədbir keçirildi.

17 may 2025-ci il tarixində Sankt- Peterburqda Mirvarid Dilbazi Poeziya Məclisi İctimai Biirliyi və Rusiyada yaşayan dəyərli həmyerlimiz Zivər Zeynalovanın təşəbbüsü və təşkilatçılığı ilə Rusiya Milli Kitabxanasında “Babalarımızın yadigarı – papaq” layihəsi çərçivəsində maraqlı bir tədbir baş tutdu. Tədbirdən öncə Zivər Zeynalovanın toxudiğu, tikmə əl işləri, Güllü Eldar Tomarlının 100 qədimi və müasir kəlağayıları, milli papaqlarının sərgisi ilə tanışlıq oldu.Tədbiri giriş sözü ilə açan layihə rəhbəri Zivər Zeynalova qonaqları salamladı, layihənin mahiyyətindən danışdı, belə tədbirlərin mədəniyyətimizin inkişafı yolunda çox vacib olduğunu qeyd etdi. Azərbaycandan uzaqlarda belə mənəvi dəyərlərimizə həsr olunmuş
tədbirlər, təbliğatlar o qədər gözəldir ki, bir azərbaycanlı xanımı kimi fəxr edirəm.
Rusiya Federaiyasının və Azərbaycan Respublikasının dövlət himni səslənfd irildi. Vətən yolunda canından keçən şəhidlırimizin əziz xatirəsi bir dəqiqəlik sükutla yad edildi.
Sonra söz Güllü Eldar Tomarlıya verildi. O, məmnunlu qla qeyd etdi ki, Zivər Zeynalovanın həyata keçirdiyi layihə Mirvarid Dilbazi Poeziya Məclisinin çoxşaxəli fəaliyyətinin, milli dəyərlərimizdən bəhs edən tədbirlərin davamıdır. Bu günün davamı isə Moskva Milli Muxtariyyatın dəvəti və təşkistçılığı ilə 23 mayda Moskvada keçiriləcək. Tədbirdə milli rəqslərimiz, musiqilərimiz, papaq və kəlağayı haqqında ədəbiyyat nümunələri səsləndirildi, milli papaq simvolikasının tarixi və mənəvi əhəmiyyəti barədə çıxışlar oldu, həmçinin iştirakçılar arasında fikir mübadiləsi aparıldı.

Tədbirin əsas məqsədi milli-mənəvi dəyərlərimizin, xüsusilə də qədim papaq ənənəsinin gənc nəslə tanıdılması və bu dəyərlərin gələcək nəsillərə ötürülməsi idi.
Azərbaycan mədəniyyətinin təbliği baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyan bu tədbir iştirakçılar tərəfindən böyük maraq və rəğbətlə qarşılandı.
Tədbir ''Qarabağ'' mahnısı ilə sona çatdı.

”Yaddaşlarda qalan müəllim”

Mayın 17-də Yasamal Rayonu Heydər Əliyev Mərkəzində Qərbi Azərbaycanın Zəngəzur mahalının ziyalılarından biri- Adil Kərimova həsr olunmuş ”Yaddaşlarda qalan müəllim” kitabının təqdimat mərasimi keçirilib. Mərasimə Kurud-Kirs icmasının fəalları, Adil müəllimin xatirəsini əziz tutan şagirdləri, qohumları və müxtəlif sənət adamları, musiqiçilər qatılıblar. Əvvəlcə mərhum Adil müəllimin və Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin bərpası, torpaqlarımızın azad olunması uğrunda şəhid olanların xatirəsi sükutla yad edilib. Mirzə Şəfi Vazeh adına Mərkəzi Kitabxananın direktoru Lətifə Məmmədova 1933-cü il aprelin 16-da Qafan rayonunun Kirs kəndində dünyaya gəlmiş Adil Kərimovun qısa və şərəfli ömür yolundan söhbət açıb. Onun həyatının müxtəlif fraqmentlərini əks etdirən videoçarx nümayiş etdirildikdən sonra Esmiralda Hüseynovanın rəhbərlik etdiyi “Mehriban” mahnı və rəqs qrupu “Mən fəxr edirəm ki, azərbaycanlıyam” mahnısını ifa edib.
Qısa musiqi fasiləsindən sonra mərhumun şagirdləri, onu tanıyanlar öz xatirələrini bölüşüblər. Tükənmək bilməyən şirin xatirələr tədbirin təşkilatçısı, kitabın naşiri Misir Aslanovun əmisinin adına açdığı süfrə arxasında davam etdirilib. Sonda təqdimat mərasimindən xatirə şəkilləri çəkdirilib.
Əziz oxucular, təqdimat mərasimi barədə geniş materialla “Bütöv Azərbaycan” qəzetinin növbəti sayında tanış ola bilərsiniz...

Şəhid Nazim Allahverdiyevin anım günü

Mayın 15-də Abşeron rayonunun Mehdiabad qəsəbəsində Birinci Qarabağ müharibəsi şəhidi Allahverdiyev Nazim Qarlen oğlunun anım günü keçirilib. Şəhidin yeganə övladı Günay Nazimqızının təşəbbüsü və təşkilatçılığı, Abşeron rayonunun əlaqədar qurumlarının və Mehdiabad qəsəbə 5 nömrəli tam orta məktəbin təşkilati dəstəyi ilə keçirilən tədbirdə əvvəlcə Azərbaycan Respublikasının dövlət himni səsləndirilib. Dövlətimizin müstəqilliyinin bərpası və ərazi bütövlüyü uğrunda şəhid olan Vətən övladlarının xatirəsi sükutla yad olunub. Sonra Nazim Allahverdiyevin həyat yolunu əks etdirən videoçarx nümayiş etdirilib.
5 saylı məktəbin derektoru Faiq Xosrovlu şəhidin keçdiyi qısa və şərəfli ömür yolundan danışıb. Bildirib ki, Nazim Allahverdiyev 15 iyun 1964-cü ildə Zəngəzur mahalının Qafan rayonunun Baharlı kəndində dünyaya gəlib. Yüz minlərlə soydaşımız kimi o da doğma yurdundan ayrı düşüb. 1990-cı ilin əvvəllərində, könüllülər sırasında, erməni faşistlərinə qarşı döyüşə atılıb.
Döyüş yoldaşları cəsur silahdaşlarının şücaətindən, cəsurluğundan, döyüş vaxtı düşmənə qarşı barışmazlığından söhbət açıblar. Məlum olub ki, Nazim Sovet Ordusu sıralarında olarkən Monqolustanda tankçı kimi xidmət edib. Orda əldə etdiyi texniki biliklər sayəsində o zaman Azərbaycan Respublikasında- Qobustanda dislokasiya olunan Sovet qoşunlarından tank qaçıraraq çəbhəyə aparıb. Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı, kapitan Albert Aqarunovla birlikdə Şuşa ətrafında gedən döyüşlərdə ağır yaralanıb. Bir müddət müalicə aldıqdan sonra Albertin şəhid olduğu xəbərini alıb. Bu xəbərdən sarsılan Nazim yarası sağalmamış cəbhəyə qayıdıb. Silahdaşlarının intiqamını almağa and içib. 1992-ci il mayın 15-də Şuşanın Turşsu, Zarıslı kəndləri uğrunda gedən döyüşlərdə igidliklə vuruşaraq şəhid olub. İndi vaxtilə məskunlaşdığı Mehdiabad qəsəbəsinin küçələrindən biri Nazim Qarlen oğlu Allahverdiyevin adını daşıyır.
Təhsil aldığı Mehdiabad 1 nömrəli tam orta məktəbdən anım mərasiminə qatılan müəllimləri mərhumun məktəb illərindən söhbət açıblar. Onun nümunəvi tərbiyəsinin vətənpərvərliyinin indiki gənclərimizə örnək olduğunu bildiriblər. Qeyd olunub ki, şəhidlərimizin canı qazilərimizin qanı bahasına Qarabağ torpaqları, Nazimin uğrunda can verdiyi Şuşa, Xankəndi işğaldan azad edilib. Artıq şəhidlərimizin də narahat ruhları dinclik tapıb.
Abşeron Rayon İcra Hakimiyyətinin təmsilçisi və Abşeron Rayon İcra Hakimiyyəti başçısının Mehdiabad qəsəbəsi inzibati ərazi dairəsi üzrə nümayəndəsi Emin Abbasov şəhid ailələrinə, qazilərə göstərilən diqqətdən, dövlət qayğısından söz açıblar.
“Dədə Qorqud” Milli Fondunun prezidenti Eldar İsmayılov Azərbaycanın Milli Qəhrəmanının adına təsis olunmuş “Aqarunov” medalını Günay Nazimqızına təqdim edib. Rəsmi hissədən sonra məktəblilərin ifasında ədəbi-bədii kompozisiya nümayiş etdirilib. Vətənpərvərlik mövzusunda şeirlər səsləndirilib.
Sonda Nazimin qardaşı Şikar Allahverdiyev və əmisi Sovet Dərgahov ailə üzvləri adından anım mərasiminə qatılanlara, şəhid ailələrinə göstərilən diqqətə görə minnətdarlıqlarını bildiriblər.
“Bütöv Azərbaycan”

MƏNİ QOYUB "QAÇAN" DOST:
NƏCƏF ŞABANOV

Dünyanın fani olduğu hər kəsə məlumdur. Bu gün varıq, sabah yox! Bu gün ( ömrün ixtiyar çağını yaşasaq da) sağ- salamatıq: evimizin- eşiyimizin həndəvərində dolaşır, ailəmizin, övladlarımizın, nəvə-nəticənin əhatəsindəyik. Sabah nə olacaq, başımıza nə iş gələcək--bunu yalnız Allah bilir.
Bu həyatda özümə ən yaxın, ən doğma və əziz bildiyim DOST idi Nəcəf Şabanov! İrəvanda "Sovet Ermənistanı" qəzetində çiyin-çiyinə çalışmışdıq. Qəzetciliyin çox sirlərini ondan öyrənmişdim. Nəcəf həm də Ermənistan Radiosunda calışırdı: Azərbaycanca verilişlər redaksiyasının diktoru idi, son xəbərlər, konsert proqramları onun məxsusi səsiylə efirə təqdim olunurdu.
...Qarabağ hadisələri başlayandan sonra İrəvandan Bakıya köçməli olduq. Burada da aramızdakı ülfət üzülmədi, əksinə, bir-birimizə daha ürəkdən bağlandıq. Xoşbəxtlikdən, demək olar, qonşuyduq. Neçə illər idi səhərlər eyni məkanda--Atatürk parkında görüşür, sübh Günəşini birgə qarşılayırdıq. Sonra isə...acı çay süfrəsi arxasında oturub, olub-keçənləri yada salır, bir-birindən şirin xatirələrimizi çözələyirdik.
Üç il əvvəl-77 yaşının tamam olacağı ərəfədə "ağsaqqal dost"um barədə düşüncələrimi nəzmə çəkmişdim. Deyilənlərə görə, pis alınmamışdı, şeirin bir bəndi isə Nəcəfin özünün çox xoşuna gəlmişdi:

Dostlarsız olmasın ömru heç kimin,
Dünya bir yanadı, onlar bir yana.
Qardaş-bacılarım qoy inciməsin,
Onlar bir yanadı, Nəcəf bir yana.

Artıq mən 70-i haqlamışam, Nəcəfinsə 80-nin belini qatlamağına bir şey qalmamışdı: sentyabrda yubiley yaşının işığına yığışacaqdıq. Qardaş-bacılarını, oğul-qızlarını yaxından tanıdığıma görə qarşıdakı ad gününün xüsusi təmtəraqla keçəcəyini gözləyir, öz aləmimdə müəyyən sürprizlər barədə düşünürdüm. Sən demə...
Qəfil ölüm (ürəktutması) hər şeyi alt-üst etdi: bu dəyərli, gözəl insanı -- milyonların könlündə mərhəm səsi, maraqlı söz-söhbətləri ilə yer almış Nəcəf Şabanovu gözlənilmədən itirdik...
İndi ahıl çağımda bu ağır itgidən özümə gələ bilmirəm, gücüm yalnız uşaq kimi gözümün yaşını axıtmağa çatır. Amma... Nəcəf özü "bu səfərə", iki il əvvəl itirdiyi ömür -gün yoldaşı Elmira xanımla görüşə tələsirdi sanki... Allah hər ikisinə cənnəti nəsib etsin, qəbirləri nurla dolsun!
Eeeeh, məni qoyub "qaçan" dost! İindi o parkda sənsiz gəzib-dolaşmağa məhkumam. Nolar, buna görə məni " vəfasızlıqda" qınama, sən Allah!!!

Ruhuna ehtiramla: Mirzə Yusif

Rasim müəllim, Təbrik edirik!

Bu gün əzizimiz Rasim Tanrıverdiyevin doğum günüdür. Onu təbrik etməklə bərabər, tanımayan dostlara da təqdim etmək istədik. Rasim 1958-ci il mayın 16-da Zəngəzur mahalının Gığı kəndində, müəllim ailəsində, anadan olub. Qıraq kəndlərdə 10 illik məktəb olmadığından Pürülü, Mahmudlu, Həçəti, Gərd, Pəyhan, Keypəşin, Acıbac və Kirs-Kurud uşaqları da 9-10-cu sinifləri Gığı kənd orta məktəbində oxuyurdular. Elə Rasimlə tanışlığımızda orda başlayıb. Rasim sinif yoldaşımız, mərhum atası- sevimli müəllimimiz Baxış Tanrıverdiyev isə məktəbdə tədris işləri üzrə direktor müavini idi.
1975-ci ildə məktəbdən məzun olduq. Yollarımız ayrıldı. Bir-birimizdən xəbərsiz, hərə öz arzusunun dalınca getdi. Sonralar eşitdik ki, Rasim Tanrıverdiyev ali təhsil alaraq, məktəbimizə qayıdıb. Müəllimlərimizlə çiyin-çiyinə çalışmağa başlayıb. 1988-ci illərin hadisələrindən sonra ellərimiz də pərən- pərənə düşdü. Hərə bir yerdə məskunlaşdı. Toparlanmağımız xeyli zaman aldı.
Bir vaxtlar ayrıldığımız nazlı qızlarımızı ana gördük, dəliqanlı dostlarımızı saçı, saqqalı ağarmış ata gördük. Toylarına dəvət aldıq. Beləcə ocağımızdan uzaqlarda yeni növraq qura-qura yenidən bir-birimizə isinişdik. İmkan düşdükcə tez-tez görüşməyə can atdıq. Xeyirdə-şərdə görüşdük, dərdləşdik. Amma o illərimizi qaytara bilmədik.
Bu gün əziz dostumuz Rasimin 67 yaşı tamam olur. Bu yaş həm də Gığı məktəbindən məzun olduğumuz 50 ilin üzərinə qalanmış acılı, şirinli bir ömürdür. Rasimə sağlam, uzun ömür arzulayırıq. Arzu edirik ki, həmişə övladlarının xoş günün görsün, işləri ürəyincə getsin! Bir də ömrünün bu çağında ata ocağına ayaq basmaq nəsibi olsun!
Hörmətlə: Gığı kənd orta məktəbinin 1975-ci il məzunları adından
Tamxil Ziyəddinoğlu

Təbrik edirik!
Bu gün bizim sevimlimiz gözəl ana, gözəl qaynana güclü xanım Bəsirə anamızın doğum günüdür. Bəsirə anamızı oğlanları, qızı, gəlinləri, nəvələri xüsusi ilə Mətanət gəlini təbrik edir, ona Allahdan can sağlığı, xoş günlər arzu edir. Onu ana kimi çox sevdiyini bildirir. İllər keçsədə hər zaman simanızdakı nurunuz qalmaqdadır. Nəfəsiniz daima övladlarınızın üzərində olsun. Doğum gününüz mübarək olsun Bəsirə ANA!
Bəyaz Ağazadə

Yaşasın Ağdam, yaşasın Azərbaycan...

Biz artıq doğma yurdumuza, illərlə həsrətində olduğumuz elimizə-obamıza qayıdırıq. Bax, bu da bizim qatarımızın fit səsi. Bəli, Sizə möcüzələrdən danışacam. Bura Ağdamdı! Bir vaxt adı dillər əzbəri, şanı göylərə ucalan Ağdam. Sonra erməni qəsbkarları tərəfindən yerlə-yeksan edilən, daşı-daş üstündə qalmayan və 30 ilə yaxın düşmən əsarətində qalan dədə-baba yurdumuz. Daha sonra bütün dünyaya səs salan 44 günlük Şanlı Vətən Müharibəmiz və böyük Zəfərimiz! İndi də doğma Qarabağda quruculuq işlərinin vüsəti görənləri, dünyanın hər tərəfindən bura səfər edənləri mat qoyur. Gör qısa bir vaxtda düşmənin yandırıb kül etdiyi quru bir yurdda nə xariqələr yaratmışıq! Bax, Ağdam da indi nağıllar diyarına bənzəyir...

Qoynu nəğməli şəhər,
Sən yenə də, bizimsən.
Yenə də, deyəcəyəm
Şəhərlərin gözüsən!

Mayın 10-da ölkəmizin başçısı, Müzəffər Ali Baş Komandanımız İlham Əliyev, Birinci vitse-prezident Mehriban xanım Əliyeva və bir qrup dövlət nümayəndəsi Ağdamda olub. Onlar əvvəlcə burada Dəmiryolu və Avtovağzal Kompleksinin açılışında iştirak ediblər. Qeyd edək ki, Ağdam Dəmir Yolu və Avtovağzal Kompleksi Bərdə–Ağdam dəmir yolu xətti layihəsinin 2-ci mərhələsi çərçivəsində inşa olunub. Ərazisi 8 hektara yaxın olan bu infrastruktur obyektində bütün zəruri otaqlar, həmçinin gözləmə zalları, bilet kassaları, kitabxana, mağazalar, əyləncə zonaları, restoran və istirahət guşələri yaradılıb.

Azərbaycanda ilk qapalı dəmir yolu platforması
Kompleksin ərazisində müxtəlif növ nəqliyyat vasitələrinin servis binaları və sərnişin platforması da tikilib. Qeyd edək ki, Azərbaycanda ilk qapalı dəmir yolu platforması məhz Ağdam Dəmir Yolu və Avtovağzal Kompleksində inşa olunub, uzunluğu 350 metrdir.
Açılış tədbiri çərçivəsində Bərdə–Ağdam dəmir yolu xətti ilə ilk rəmzi sərnişin qatarı da yola salındı.
Ümumilikdə Qarabağ və Şərqi Zəngəzurda həyata keçirilən Bərdə–Ağdam və Horadiz–Ağbənd dəmiryol layihələrinin Azərbaycanın işğaldan azad olunmuş ərazilərinə müsbət iqtisadi təsirləri olacaq. Yeni dəmiryol xətləri həm sərnişinlərin, həm də sənaye və kənd təsərrüfatı məhsullarının daha sürətli və sərfəli şəkildə daşınmasına imkan verəcək, bölgənin logistik potensialını əhəmiyyətli dərəcədə artıracaq.
Kəngərli kəndinin birinci mərhələsinin açılışında...
Prezident İlham Əliyev və vitse-prezident Mehriban xanım Əliyeva həmin gün Ağdam rayonunun Kəngərli kəndinin birinci mərhələsinin açılışında iştirak ediblər. Prezidentin xüsusi nümayəndəsi Emin Hüseynov dövlətimizin başçısına burada yaradılmış şərait barədə məlumat verib.
Kəngərli kəndi 2544 nəfər üçün planlaşdırılıb. Layihələndirilən ümumi ərazi 177 hektardan çoxdur. Ümumilikdə kənddə 2 mərhələ üzrə 632 fərdi evin inşası nəzərdə tutulub. Bu kənddə də əhalinin məşğulluğunun təmin edilməsi üçün hər cür şərait yaradılıb, iqtisadi, təhsil, sosial, mədəni və məişət təyinatlı müxtəlif obyektlər tikilib. Kənddaxili yollar, elektrik, rabitə, su xətləri çəkilib, qaz təchizatı təmin olunub.
Prezident İlham Əliyevlə, ölkəmizin Birinci xanımı daha sonra Kəngərli sakinləri ilə görüşdü. Prezdentimiz əvvəlcə kənd sakinlərini bu böyük gün münasibəti ilə təbrik etdi. Qeyd etdi ki, bu böyük xoşbəxtlikdi, tarixi bir hadisədi. Sonra sakinlərin bir vaxt evsiz-eşiksiz qaldıqları, necə çətinliklərə sinə gərdiklərini xatırlatdı: “Bu gün isə gözəl kəndin timsalında yeniləşən Azərbaycanı görürük, bərpa olunan Qarabağı görürük. Göstəririk ki, bu torpaqların sahibi həmişə biz olmuşuq, bu gün də belədir. Ancaq bu torpağın sahibi bu torpaqda qurub-yaradır”.
Daha sonra sakinlərə yeni evlərinin açarları təqdim edildi.
Doğru yolun yolçusu olmaq böyük şərəfdir
Kəngərli sakini, 76 yaşında xanım, Əməkdar müəllim doğma prezidentə öz ürək sözlərini söylədi. O, bildirdi ki, düzdü, çətin dövrdə yaşamışıq və bugünkü gözəl həyatı da görürük: “Müqayisə aparanda düşünürəm ki, buradakılar hər kəsin arzusudur, arzu edirəm ki, ömrünüz uzun olsun, canınız sağ olsun və nə qədər ömrünüz var, hakimiyyətdə olun. Çünki biz inanmırıq ki, Ulu Öndərdən sonra Azərbaycanı Sizdən başqa kimsə bu vəziyyətdə idarə etsin. Sağ olun, var olun, daim hakimiyyətdə olun”.
Sakin daha sonra Ulu Öndərimiz Heydər Əliyevin vaxtilə köçkünlərə qayğısından, Vətən, xalq üçün böyük, unudulmaz işlərindən danışdı: “Müqəddəs kitabımız Qurani-Kərimdə belə bir ayə var: “Salam olsun doğru yolun yolçularına”. Doğru yolun yolçusu olmaq böyük şərəfdir. Bu şərəfi Siz çox ləyaqətlə yerinə yetirdiniz, tarix yazdınız, möcüzələr qurdunuz - bütöv Azərbaycanı. Eşq olsun Sizə!”

Muğam Mərkəzinin açılışı tarixi bir gündür

Həmin tarixi gün Prezident İlham Əliyev və Birinci xanım Mehriban Əliyeva Ağdam Muğam Mərkəzinin açılışında iştirak etdilər.
Mədəniyyət naziri Adil Kərimli dövlətimizin başçısına və birinci xanıma burada yaradılan şərait barədə məlumat verdi. Xatırladaq ki, Ağdam Muğam Mərkəzinin təməli 2023-cü ilin mayında Prezident İlham Əliyev və birinci xanım Mehriban Əliyeva tərəfindən qoyulmuşdu. Qeyd edildi ki, Muğam mərkəzi Qarabağ bölgəsində qədim muğam sənəti incisinin işğaldan əvvəlki şöhrətinin bərpası, tədrisi və təbliğində, gənc nəsildə muğama sevginin aşılanmasında mühüm rol oynayacaq. Bu da danılmaz faktdır ki, muğamın təbliği və inkişafı istiqamətində dövlətimiz tərəfindən görülən işlərə Azərbaycanın birinci xanımı Mehriban Əliyevanın rəhbərlik etdiyi Heydər Əliyev Fondu da mühüm töhfələr verir. Fondun təşkilatçılığı və dəstəyi ilə bu istiqamətdə respublika və beynəlxalq əhəmiyyətli ənənəvi layihələr həyata keçirilir. Bu layihələrin nəticəsidir ki, Azərbaycan muğamı UNESCO-nun “Bəşəriyyətin şifahi və qeyri-maddi mədəni irsinin şah əsərləri” siyahısına salınıb.
Prezident İlham Əliyev çıxışında bildirdi ki, bu gözəl tədbirin mayın 10-da keçirilməsi, təbii ki, rəmzi məna daşıyır. Bu gün Ulu Öndər Heydər Əliyevin doğum günüdür. Onun üçün, hər bir vətənpərvər insan üçün əziz bir gündə bu tədbiri keçirmək, əlbəttə ki, böyük məna daşıyır. Ulu Öndərin bütün həyatı, bütün fəaliyyəti Azərbaycan xalqına, dövlətinə həsr edilmişdir və bugünkü Azərbaycan onun əsəridir.
Daha sonra Prezidentimiz bildirdi ki, otuz iki il ərzində bir çox hadisələr baş verib, ancaq bütün hadisələrə, bütün çətinliklərə baxmayaraq, biz inkişaf yolumuzdan dönmədik. O vaxt müharibəni dayandırmaq gənc dövləti xilas etmək üçün yeganə yol idi. Ağır bir qərar idi. Torpaqlarımızın böyük hissəsi işğal altında idi, bir milyondan çox insan evsiz-eşiksiz qalmışdı. Ancaq müharibə dayanmasaydı, biz daha böyük faciə ilə üz-üzə qala bilərdik. Bu, çox müdrik, amma çətin qərar idi. Bu, bizə imkan verdi ki, Azərbaycan inkişaf yoluna qədəm qoysun. İmkan verdi ki, sabitlik bərpa edilsin, nizami ordu qurulsun, iqtisadi inkişaf üçün ilkin imkanlar yaransın, nizami ordu yaradılsın. Yəni, biz bütün keçmiş tarixə nəzər salarkən, təbii ki, görürük, nə qədər məqsədyönlü, düşünülmüş addımlar atılmışdır. O addımlar ki, bugünkü Azərbaycan reallıqlarını təmin edir.
“Bu gün azad Qarabağda sizin qarşınızda çıxış etmək böyük xoşbəxtlikdir. Bu gün Qarabağ dirçəlir, bərpa edilir. İkinci Qarabağ müharibəsindən keçən dörd il yarım ərzində quruculuq işləri göz qabağındadır. O cümlədən Ağdam şəhərində də bunu görmək mümkündür. Azad edilmiş bütün torpaqlarda geniş quruculuq, bərpa işləri aparılır. İşğal dövründə Ermənistan dövləti məqsədyönlü siyasət apararaq bütün şəhər və kəndlərimizi yerlə-yeksan etmişdir. Buraya və azad olunmuş digər bölgələrə səfər edən xarici qonaqlar öz təəccübünü və bir çox hallarda hiddətini gizlədə bilmirlər. Onlara başa salanda ki, bu dağıntılar müharibə zamanı yox, atəşkəs zamanı törədilmişdi.
44 günlük Vətən müharibəsi həm peşəkarlıq, həm qəhrəmanlıq, həm milli ruh salnaməsidir. Bu, bütün dünyaya Azərbaycan xalqının nə qədər böyük xalq olduğunu göstərdi. Onu göstərdi ki, Azərbaycan xalqı mütləq və tam qələbə qazanmaq üçün öz canından keçməyə hazırdır. Qələbəmizi bir çox amillər şərtləndirdi. Biz son dörd il yarım ərzində bu barədə dəfələrlə danışmışıq, fikirlərimizi bölüşmüşük.
...Təsadüfi deyil ki, bu gün Azərbaycana dünyada olan münasibət, - hətta bizə düşmənçilik edən dairələr, qüvvələr, ölkələr bilirlər ki, biz ləyaqətli xalqıq, hörmətə layiq olan xalqıq və bizimlə hesablaşmaq lazımdır. Ən azı yaşadığımız bölgədə bizimlə bu gün hesablaşmayan sabah peşman olur”.

Bu gün biz azad Qarabağda yaşayırıq
Ölkə başçısı İlham Əliyev bildirdi ki, bu gün biz azad Qarabağda yaşayırıq. Bu gün Ağdam və bütün digər şəhərlərimiz bərpa edilir. Bu gün səhər Ağdam dəmir yolu vağzalının açılışını qeyd etdik. Bakıdan, Gəncədən, digər bölgələrdən Ağdama rahat gəlmək üçün indi gözəl imkanlar var. Eyni zamanda, biz Ağdam-Xankəndi dəmir yolunun bərpası istiqamətində işlərə başlamışıq və yəqin ki, bir il yarım, maksimum iki il ərzində Xankəndi şəhərində vağzal kompleksi tikiləcək. Bildiyiniz kimi, artıq Xankəndidə Qarabağ Universiteti fəaliyyət göstərir, 8 mindən çox insan yaşayır və eyni zamanda, Xankəndidən, həmin o vağzal kompleksindən Şuşaya gedən yol qısalır. O yolu da biz qısaldırıq. Həm genişləndiririk, həm qısaldırıq ki, maksimum 10 dəqiqə ərzində Xankəndidən Şuşaya gəlmək mümkün olsun.
Şuşanı Xankəndi ilə birləşdirəcək “Kanat yolu”
“Bir fikrimiz də var. Onu ilk dəfə mən ictimaiyyətlə bölüşürəm.
Biz Şuşanı Xankəndi ilə birləşdirən “Kanat yolu” layihəsi üzərində işləyirik. Onu da bildirməliyəm ki, Laçın şəhərində kanat yolunun tikintisinə yəqin ki, bu il başlanılacaq. Kəlbəcərdə də belə layihə var. Yəni ki, bu, həm turizm baxımından, həm insanların rahat gediş-gəlişi üçün çox gözəl bir vasitə olacaq.
...Belə gözəl mədəniyyət ocaqları yaradırıq və bu gün burada məndən sonra çıxış edəcək bizim tanınmış ifaçılar öz məharətlərini göstərəcəklər. İstərdim ki, artıq bu gözəl salonda müntəzəm olaraq gözəl muğam bayramları, o cümlədən muğam müsabiqələrinin tədbirləri keçirilsin. Əminəm ki, belə də olacaq.
Yaşasın Ağdam, yaşasın Azərbaycan!”
Bu gün Azərbaycan muğamının təntənəsidir
Konsertdən sonra dövlətimizin başçısı və Birinci xanım incəsənət ustaları və müharibə veteranları ilə səmimi söhbət etdilər.
Xalq artisti Bəyimxanım Cavanşirova bildirdi ki, bu gün Azərbaycan muğamının təntənəsidir. Bu gün ən gözəl gündür. Doğma Qarabağımızda Ulu Öndərimizin ruhu şaddır. Xatirinizdədirsə, həmişə o, öz çıxışlarında deyərdi ki, biz Qarabağa qayıdacağıq. Bu gün həmin gündür. Ruhu şad olsun. Çox-çox təşəkkür edirik, minnətdarıq Sizə.
Daha sonra Prezident İlham Əliyevin müharibə iştirakçıları ilə səmimi görüşü yaddaşlara yazıldı.
Elə açıq havada, Muğam Mərkəzinin qarşısında “Qarabağ” mahnısı xorla ifa olunarkən doğma Prezidentimiz də onlara qoşuldu. Və inanıram ki, Vətənini sevən hər bir azərbaycanlı da mənim kimi doğma Prezidentinə, Müzəffər Ali Baş Komandanına qoşularaq göz yaşları içində “QARABAĞ, CAN QARABAĞ, ANA YURDUM!”, - söylədi.

Mina RƏŞİD

Mir Cəfər haqqında inanılmaz həqiqətlər...

Mir Cəfər Bağırov haqqında çox eşitmişik. Onun haqqında yaxın dostlarımız rəhmətlik Teyyub Qurban " Bağırnamə" və görkəmli yazıçı, filosof, tarixçi Əlisa Nicat "Sarsılmaz Mir Cəfər " romanı yazmış, "Mələklər və iblislər" romanında ona 18-ci fəsli həsr etmiş, həm də onu "100 böyük azərbaycanlı" kitabında 36-cı yerdə (1999-cu il nəşri), həmin kitabın 2024-cü il nəşrində isə 4-cü yerdə qoymuş və onun haqqında xeyli xoş sözlər söyləmişdir. Mir Cəfər haqında verilən "İttihamnamə"də ("Qanun" jurnalı, 2000, №4, 2001, №4-5, 2002, №5-8. Fəxrəddin Ağazadə) Mir Cəfər Bağırovun xalq düşməni kimi səciyyə edilməsinə baxmayaraq, fikirləşirdik ki, qələm düşmən əlində olub, ona görə də onu çoxlu cinayətkar əməllərdə günahlandırıblar. Bəs həqiqət nədən ibarətdir? Mir Cəfər Bağırov doğurudanmı xalq düşməni olub? Yoxsa bizim dostlarımız hədsiz dərəcədə hisslərə qapılıb Mir Cəfər Bağırovu vəsf edərək, onu qəhrəman kimi xalqımıza tanıtmaq istəyiblər? Bir sözlə, Mir Cəfər Bağırov çox ziddiyyətli şəxs olub. Məsələn, “Vikipediya”da qeyd edilir ki, 1945-ci il noyabr ayının axırlarında M.Bağırova ÜİK(b)P MK katibi G.Malenkovdan DQMV-nin Ermənistana verilməsi barədə məktub daxil olur və məktubla tanışlıqdan sonra o, Malenkova belə bir cavab yazır:
“Eyni zamanda ÜİK(b)P MK-nın nəzərinə çatdırmağı lazım bilirik ki, DQMV-nin Ermənistan SSR-nin tərkibinə qatılması məsələsinə baxarkən, Azərbaycan SSR ilə bitişik və əhalisinin əksəriyyəti azərbaycanlılardan ibarət olan Ermənistan SSR-nin Əzizbəyov, Vedi, Qarabağlar rayonlarının Azərbaycan SSR-yə verilməsi məsələsinə də baxılmalıdır... Eyni zamanda Gürcüstan SSR-nin Borçalı rayonunun Azərbaycan SSR-nin tərkibinə qatılması məsələsinə də baxılmalıdır. Nəhayət, biz xahiş edirik ki, Dağıstan MSSR-nin Dərbənd və Qasımkənd rayonları ərazisinin də Azərbaycan SSR-nin tərkibinə daxil edilməsi məsələsinə də baxılsın. Keçmişdə bu rayonlar Azərbaycanın bir hissəsi olmuş və Bakı quberniyasının tərkibinə daxil olmuşdur. Bu rayonların əhalisinin əksəriyyəti heyvandarlıqla məşğuldur, ilin 9 ayını Azərbaycan ərazisində yaşayırlar” (Arxiv sənədi).
Azərbaycan xalqını sürgündən xilas etmək üçün azərbaycanlılardan ibarət diviziya yaradıb. Rus dilini bilməməsinə görə cəbhədə vuruşan əsgərləri ölümün cəngindən xilas etmək üçün Nikita Sergeyeviç Xruşşovun qardaşını güllələyib. Cənubi Azərbaycanı Şimali Azərbaycana birləşdirməyə çalışıb. Milli Azadlıq Hərəkatının lideri Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin Lahıcda gizlənməsini təşkil edib. Bir Azərbaycanlı qadının məktubuna əsasən Yalamaya gedib sürgünə aparılan 8 vaqon adamı xilas edir və sürgün işinə başçılıq edən erməni mənşəli milis rəisini güllələyir. Yəqin ki, söz sərrafları olan Əlisa Nicat və Teyyub Qurban bu faktlara söykənib Mir Cəfəri qəhrəman kimi təqdim etmişlər. Amma bu yeni faktlar Mir Cəfərin nə qədər ziddiyyətli şəxs olmasını bir daha açıqlayır.
Beləliklə, Qubadan etibarlı mənbənin verdiyi məlumatları və digər arxiv materiallarını oxuculara təqdim edərək , dostlarımızın yanlışlıqlarını (Əslində sadəlövhlüklərini) oxucularımızla bölüşmək istəyirik. İndi əlahəzrət faktlara müraciət edək.
Mir Cəfərin bacısı hesab edilən Seyid Fatimə Mir Abbas qızı Bağırova : “Mir Cəfər mənim doğma qardaşım deyil. Atam Mir Abbas oğlan uşağı istəyirdi, biz isə 2 bacı idik - Məsumə və mən Fatimə. Odur ki, atam Qubanın yetimlər evindən 9-10 yaşlı qarabuğdayı bir oğlan uşağını övladlığa götürdü. Biz seyid nəsli olduğumuz üçün bu oğlanın adını atam sənədləşdirmədə Mir Cəfər yazdırdı. Mir Cəfər bizim ailəyə heç uyğunlaşmırdı, tez-tez harasa gedirdi. Hətta elə vaxtlar olurdu ki, 2-3 gün evə gəlmirdi. Sonra məlum oldu ki, o, vaxtının çox hissəsini kəndimizin kənarında olan erməni kilsəsində erməni keşişinin himayəsindəki 2 nəfər erməni oğlan uşağı ilə keçirir. O, evimizə fasilələrlə gəlməkdə davam edirdi. Evimizə gələndə anam Yaxşı xanım onu yedizdirib-içizdirir, təmiz paltar verərək üst-başını dəyişdirirdi.
Bir müddət sonra mənim kiçik qardaşım dünyaya gəldi. O vaxt anam atama dedi: “Oğul istəyirdin, buda sənə oğul, apar o erməni balasını (“Mir Cəfəri”) götürdüyün yerə qaytar. Bilirsən ki, ermənilər müsəlmanların başına nə müsibətlər gətiriblər (Söhbət 1905-ci ildə ermənilərin azərbaycanlılara qarşı törətdikləri vəhşi qətillərdən gedir). Bu uşaqdan bizə övlad olmayacaq!” Atam isə cavabında dedi: “O uşaqdır! Baş verən hadisələrin ona aidiyyəti yoxdur. Biz seyid nəsiliyik. Belə hərəkət etmək bizim üçün günahdır. Böyüyəndə hər şeyi başa düşəcək, özü çıxıb gedəcək!”
Bir müddət keçdikdən sonra Mir Cəfər, ümumiyyətlə, daha bizə gəlmədi. Sonra isə onun inqilabçılara qoşulduğunu eşitdik.
1918-ci ildə erməni silahlılarının Qubada törətdikləri qarət və qətillərdə dəstə başçısı quldur Amazaspın yanında Mir Cəfərin də olduğunu kənd sakinlərindən eşitdik, lakin bu xəbərin şayiə olduğunu güman edib inanmadıq. Lakin ermənilərin qonşu kəndləri viran qoyduqları və kənd sakinlərini qətlə yetirdikləri zaman bizim kəndin yaxınlıqlarına 2 erməni atlısı gəldi və kəndimizə kənardan baxaraq çıxıb getdilər, bizim kənddə heç kim qətlə yetirilmədi (erməni olanda nə olar, duz-çörək qədri bilən imiş, bu “Mir Cəfər”. Seyid ailəsində tərbiyyə aldığından hələ Allahını unutmamışmış. Bu da “Mir Cəfərin” daha bir müsbət xüsusiyyəti. Belə müsbət xüsusiyyətlər nadir olsa da, yenə də onu digər vəhşi ermənilərdən fərqləndirirdi). Bu anda biz Mir Cəfərin həqiqətən ermənilərin yanında olduğunu və hətta Amazasp kimi quldurun yanında belə söz sahibi olduğunu bildik.
Mir Cəfəri sonuncu dəfə 1946-cı ilin sonunda gördüm. O, bizim rayona dövlət planının yerinə yetirilməsinin vəziyyətini öyrənmək üçün gəlmişdi. O, bizim həyətə rayonumuzun rəhbərləri ilə birlikdə gəlmişdi. Mən onu evə dəvət etdim. O, imtina etdi, elə həyətdə dayanaraq ətrafı nəzərdən keçirtdi. Papiros yandıraraq “Necəsiz?” - deyə soruşanda mən qardaşım Seyidağanın işsiz olduğunu, evimizin mətbəx tərəfdən damının çökdüyünü və təmir üçün imkanımızın olmadığını bildirdim. O, üzünü rayonumuzun birinci katibinə tərəf çevirdi və katib əlində tutduğu ikiqat bükülmüş kağız vərəqində nə isə yazdı. Mir Cəfər isə bizimlə elə ayaqüstü vidalaşaraq getdi. Ertəsi günü səhər evimizin damının çökən hissəsini təmir etdilər və qardaşım Seyidağanı kolxozun anbardarı vəzifəsinə təyin etdilər (Bu da Mir Cəfərin ikinci müsbət xüsusiyyəti - ailəcanlı imiş). O gündən sonra biz Mir Cəfəri bir daha görmədik”.
Quba, aprel 1956-cı il
Az.TV, sentyabr 1971-ci il

Sinifi mübarizə adı ilə Qubada dinc əhalini kütləvi surətdə qətlə yetirən quldur daşnak Amazaspın komanda heyyətinin üzvü olmuş “Mir Cəfər Bağırov”.
Bağırov Mir Abbasın doğma övladları:
1. Bağırova Məsumə Mir Abbas qızı (1882-1947)
2. Bağırova Fatimə Mir Abbas qızı (1894 - 1961)
3. Bağırov Seyidağa Mir Abbas oğlu (1906 – vəfat etməsi tarixi barədə heç bir məlumat yoxdur)
Arxiv mənbələrindən üzə çıxarılan digər bir əlahəzrət fakt.
“1938-ci ilin sonunda Moskvada Azərvaycan mədəniyyətinin ongünlüyü keçirilirdi. Ongünlükdə Böyük Teatrda “Arşın mal alan” tamaşası və “Koroğlu” operası nümayiş etdirildi. Hər iki tamaşaya baxmağa şəxsən İ.Stalin və Siyasi Büronun üzvləri də gəlmişdilər. Mədəniyyət ongünlüyü sona çatan günü Azərbaycan nümayəndə heyətinin şərəfinə İ.Stalinin göstərişi ilə təntənəli gecə təşkil olundu. Gecədə Səməd Vurğun böyük şövq ilə İ.Stalinə həsr etdiyi “Böyük rəhbərə salam!” şeiri ilə çıxış edir. Şeirə görə İ.Stalin gülümsəyərək S.Vurğuna minnətdarlığını bildirir. Sonra İ.Stalin əlində şərab dolu iki badə ilə Üzeyir Hacıbəyova yaxınlaşır və badənin birini ona verərək Ü.Hacıbəyovu “Koroğlu” operasına görə tərifləyir və əlində tutduğu badədəki şərabı onun sağlığına içir. Bu məqamı diqqətlə müşahidə edən M.Bağırov Bakıya qayıdan kimi Azərbaycan Daxili işlər komissarı Sumbatyana telefon zəngi edərək Ü.Hacıbəyova qarşı “millətçi” ittihamı ilə tərtib edilməkdə olan cinayət işinin dərhal ləğv edilməsinə göstəriş verir.
1940-cı illərin əvvələrində İ.Stalin beşillik planın Azərbaycanda yerinə yetirilməsinin vəziyyəti ilə maraqlanaraq M.Bağırova telefon zəngi edir. Bir qədər sual-cavabdan sonra İ.Stalin M.Bağırovdan “bizim qara oğlan necədir?” – deyə soruşur. İ.Stalin M.Bağırovun duruxduğunu hiss edib, “Səməd Vurğunu” nəzərdə tutduğunu bildirir. M.Bağırov İ.Stalinə Səməd Vurğuna qarşı “millətçi” ittihamı ilə cinayət işinin açıldığını deyir. İ.Stalin M.Bağırova “Onunla işin olmasın!”- deyərək telefonun dəstəyini asır. Beləliklə, İ.Stalinlə təsadüfi şəxsi tanışlıq Azərbaycanın (bəlkə də bütün dünyanın) dahi bəstəkarı Ü.Hacıbəyovu və görkəmli şairi S.Vurğunu “xalq düşməni” adı ilə M.Bağırovun yerinə yetirdiyi erməni xislətli siyasətinin qurbanına çevrilmələrindən xilas edir.
Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanın siyasi hakimiyyətinin erməniləşməsi məhz Mir Cəfər Bağırovun Azərbaycan SSR-ə rəhbərlik etdiyi dövrdə (1933-1953) geniş vüsət almışır. M.Bağırovun hakimiyyəti dövründə Azərbaycanın 110 000 (yüz on min)-dən artıq siravi vətəndaşı və din xadimi ateizim təbliğatının qurbanı olaraq Sibirə sürgün edilmiş, 70 000 (yetmiş min) vətəndaşı əksinqilabçı adı ilə, onlardan 29 000 (iyirmi doqquz min) ziyalı, ictimai-siyası xadim (onlardan bəziləri, məsələn Əliheydər Qarayev, Davud Hüseynov, Çingiz İldırım, Dadaş Bünyadzadə və s. həqiqətən də Azərbaycan xalqının düşməni olaraq ermənilərə və ruslara xidmət etmişdir. Onları edam etdirməkdə, fikrimizcə, Mir Cəfər Bağırov haqlı idi), 11 (on bir) general olmuşdur.
Proletar beynəlmiləlçiliyi idealogiyasından yararlanmağa can ataraq öz məişət durumunu yaxşılaşdırmağa çalışan bəzi üzdəniraq “vətənpərvər” şairlər yaranmış siyasi vəziyyətdən sui-istifadə edərək hətta ermənilərin Azərbaycan xalqının qədim milli musiqi aləti olan tarı mənimsəyərək təqdim edilməsini dəstəkləyərək, “oxuma tar, səni istəmir proletar” (Süleyman Rüstəm) şeiri ilə ictimaiyyət arasında təbliğata başlamışlar. Bu zaman milli ruhlu 29 yaşlı gənc şair Mikayıl Müşfiq milli müsiqi alətimiz olan tarı erməni müsiqi aləti kimi təqdim edənlərə etiraz edərək, “oxu tar, səni kim unudar?” dillər əzbərinə çevrilən məhşur şeirini yazır. Sumbatyan tərəfindən bu barədə məlumatlandırılan Mir Cəfər Bağırov qəzəblənərək Mikayıl Müşviqin yanına gətirilməsini tələb edir (Sonralar, deyilənə görə, M.Bağırov buna görə peşman olur və “o gənc oğlanın” günahı yox idi deyir. Amma buna adamın heç cür inanmağı gəlmir, bu da yəqin, növbəti erməni riyakarlığıdır). M.Bağırovun kabinetində Mikayıl Müşfiq bu məsələ ilə bağlı sorğu-suala tutularkən o, Azərbaycan xalqının milli dəyərlərindən, musiqi sənətinin, musiqi alətlərinin və poeziyasının qədimliyindən, özünəməxsusluğundan şövqlə danışır. Bunları eşidən M.Bağırov onun üzünə qəzəblə “Ax, ты тюркский щенок!” (Ah, səni türk küçüyü!)-deyə bağıraraq R.A.Markaryana Mikayıl Müşfiqin dərhal həbs edilməsi üçün göstəriş verir. Qeyd edək ki, Məmməd Səid Ordubadi və Mirzə İbrahimov bu hadisənin canlı şahidləri olsalar da, M.Bağırovu fikrindən döndərə bilməmişlər.
Proletar beynəlminəlçiliyi bayrağı altında ermənilərə himayədarlıq edən M.Bağırovun hakimiyyəti dövründə Azərbyacan Daxili işlər xalq komissarının müavini vəzifəsinədək irəli çəkilmiş general-leytenant Ruben Ambarsumoviç Markaryanın təxminən 1938-1939-cu illərdə anasına yazdığı və erməni dilindən rus dilinə tərcümə edilmiş məktubunu dövlət ittihamçısı SSRİ Baş prokuroru R.Rudenko 1956-cı ilin aprel ayında Moskvada Batursk həbsxanasında M.Bağırovun üzərində keçirilən məhkəmə prosesi zamanı ucadan oxudu. Məktubda yazılmışdı: “Əziz anam! Sən məni burada, Azərbaycanda Azərbaycan türklərinə xidmət etdiyimə görə övladlıqdan çıxaracağınla hədələyirsən?! Ana, onu bil ki, mən 1915-ci ildə Türkiyədə öldürülmüş hər bir erməninin başı əvəzinə 15 Azərbaycan türkünün başını kəsirəm, özü də elə başlar ki, Azərbaycan bundan 150 il sonra da özünə gələ bilməyəcək!”
Bunu eşidən Mir Cəfər Bağırov ermənilərə xas olan riyakarlıq nümayiş etdirərək oturduğu kürsüdən dik atılır, başına ikiəlli qapaz vuraraq ucadan: “Məni güllələmək azdır, məni şaqqalamaq lazımdır!”- dedi (Sanki daşnak Amazaspın dəstəsində özünün də iştirakçısı olduğu 1918-ci ildə ermənilərin azərbaycanlılara qarşı törətdikləri qırğınlardan xəbəri yox imiş?!).
P.S. R.Markaryan 1956-cı ilin may ayının 16-da SSRİ Ali Məhkəməsi kollegiyasının qərarına əsasən güllələnmişdir.
P.S.S. Daha bir diqqəti çəkən əlahəzrət fakt.
Mir Cəfər Bağırov necə seyiddir ki, iki dəfə evlənib, hər ikisində də ruslarla - Mariya və Yevgeniya Mixaylovna ilə. İki uşağı olub: birinin adı Vladimir, digərinin adı Cen. Axı seyid (Peyğəmbər nəsli) övladları ən azı ərəb və ya azərbaycanlı adları daşımalıydı. Fikrimizcə, bütün göstərilən faktlar Mir Cəfərin azərbaycanlı (türk) olmadığının, xalqımızın əzəli düşməni erməni əslli olmasının əlamətləridir.
Əziz oxucu! Dostumuz Ə.Nicat yazır ki, Bağırov Azərbaycana rəhbərlik edən yeganə adam idi ki, hələ 30-cu illərdə “Mən əvvəlcə Azərbaycan xalqının oğluyam, yalnız sonra kommunistəm”- demişdir (Əslində bu, sonrakı liderlərimizdən birinin sözləri ilə həmahəngdir. Onun da mənşəyinin şübhəli olması hamıya məlumdur). Bağırovun məhkəmə prosesində dediyi “şaqqalamaq” məsələsinin mənası odur ki, xalqımın bəzi düşmənlərinə, ermənilərə, fanatik kommunistlərə inanıb, bəzi əməllərinin mahiyyətini dərk etməmişəm ( “Hürriyyət” qəzeti, 6 fevral 2015-ci il). Yox, əziz Əlisa müəllim, bu, heç də sizin düşündüyünüz kimi deyil. Bu etiraf əslində onu saxlayan, böyüdən Seyid Mir Abbasın ruhu qarşısında öz günahlarını etiraf etmək demək idi. O, bilirdi ki, güllələnəcək, ona aman verilməyəcək, ona görə də sadəlövh Azərbaycan xalqının yenidən ürəyini fəth etməyə çalışırdı. Həm də, göründüyü kimi , buna nail oldu. Sizin kimi nəhəng bir yazıçının, filosofun ona inanması və bəraət verməsi bunun canlı sübutudur.

Fəxrəddin AĞAZADƏ,
fəlsəfə elmləri doktoru, biologiya üzrə fəlsəfə doktoru,
Beynəlxalq Aqrar Təhsil Akademiyasının akademiki
Nazim Məmmədov – Sabiq polis işçisi, polkovnik-leytenant