"ŞƏR ÜÇBUCAĞI"- İRAN, RUSİYA VƏ ERMƏNİSTANIN ANTİ-AZƏRBAYCAN SİYASƏTİ

Azərbaycan Cənubi Qafqazda iqtisadi və enerji potensialı ilə yanaşı siyasi və strateji üstünlüyü ilə diqqət mərkəzində olan bir dövlətdir. Regionda lider mövqeyini möhkəmləndirən ölkəmiz həm də beynəlxalq arenada artan təsir gücünə sahibdir. Bu reallıqla barışmaq istəməyən İran, Rusiya və Ermənistandan ibarət "Şər Üçbucağı" Azərbaycana qarşı tarixi, etnik, coğrafi, dini-ideoloji və hərbi yöndə düşmənçilik siyasətlərini dərinləşdirməyə çalışırlar, müxtəlif istiqamətlərdə Azərbaycanın inkişafına mane olmaq, onun suverenliyini və regional sabitliyini təhdid etmək məqsədilə sistemli siyasət həyata keçirirlər. Bu üç dövlət birlikdə və ayrı-ayrılıqda həyata keçirdikləri fəaliyyətləri ilə Azərbaycanın milli təhlükəsizliyi və suverenliyinə ciddi risklər yaratmağa cəhd edirlər. İran, Rusiya və Ermənistanın siyasi, iqtisadi və hərbi sahələrdə Azərbaycana qarşı destruktiv yanaşmaları, təxribatçı qruplarla rəsmi əlaqələri və onlara verdikləri siyasi, iqtisadi, hərbi təlim və media dəstəyi regionun sabitliyini pozmaq məqsədi güdür.
Bu çərçivədə, son günlərdə Rusiyada fəaliyyət göstərən, Ermənistandakı müxtəlif strukturlarla sıx əlaqədə olan və özünü “Talış dirçəlişi” təşkilatının rəhbəri kimi təqdim edən İsmayıl Şabanovun İrana səfəri “Şər Üçbucağı”nın anti-Azərbaycan siyasətinin bir parçası kimi diqqət çəkir. İ.Şabanovun rəhbərlik etdiyi qrupun İrana səfəri, İranın Xarici İşlər nazirinin müavini Həsən Kazemi Qumi və İran İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusunun (SEPAH) generalları ilə rəsmi görüşləri Azərbaycan və Türkiyəyə qarşı təxribatçı fəaliyyətlərə siyasi və hərbi təlimat dəstəyi üçün planlaşdırıldığını göstərir. Görüş zamanı müzakirə olunan mövzular arasında Türkiyə-Azərbaycan münasibətlərinin güclənməsindən narahatlıq və bu əlaqələri zəiflətməyə yönəlik təxribat planları yer alıb.
İ. Şabanovun İran rəsmiləri ilə bu görüşü Azərbaycan və Türkiyədə məqsədyönlü təxribatların təşkil olunacağı ehtimalını artırır. Çünki, SEPAH İranın xarici siyasəti və hərbi-ideoloji xəttinin müəyyənləşdirilməsində əsas rol oynayan qurumdur. Şabanov və təşkilatının SEPAH generalları ilə görüşü SEPAH tərəfindən onlara maliyyə, hərbi təlim və texniki dəstək verməsi anlamındadır. Bu isə onların təxribatçı fəaliyyətlərinin terror müstəvisinə keçməsi, Azərbaycan və Türkiyə daxilində sabitliyi pozmağa yönləndirilməsi deməkdir.
“Şər Üçbucağı”nın indiki mərhələdəki fəaliyyətləri yeni olsa da, onların Azərbaycana qarşı tarixi düşmənçiliyinin kökləri dərinlərdədir. Rusiya və İranın Ermənistanla birlikdə 1988-ci ildən başlayaraq Azərbaycana qarşı dəstək verdikləri etnik təmizləmə siyasəti, 1990-cı ilin 20 Yanvar hadisələri və Xocalı soyqırımı zamanı göstərdikləri açıq və gizli dəstəklər bu düşmənçiliyin nə qədər dərin olduğunu nümayiş etdirir. 30 ilə yaxın müddətdə Qarabağ və ətraf rayonların işğalı da bu üçlüyün birbaşa iştirakı və yardımı ilə mümkün olmuşdur.

Hesab edirik ki, İran, Rusiya və Ermənistanın Azərbaycana qarşı həyata keçirdikləri təxribatçı siyasətlər və destruktiv fəaliyyətlərə qarşı qətiyyətli mövqe tutmaq Azərbaycanın milli təhlükəsizliyi və suverenliyi üçün həyati əhəmiyyət daşıyır. İnanırıq ki, ən böyük təminatımız olan milli birlik və strateji üstünlüyümüzə dayanaraq, Azərbaycan dövləti milli, regional və beynəlxalq səviyyələrdə güclü, sistemli və kompleks tədbirlər həyata keçirməklə düşmən qüvvələrin planlarını iflasa uğradacaq.

Sadiq İSABƏYLİ,
SAVALAN ARAŞDIRMALAR MƏRKƏZİNİN SƏDRİ
Finlandiya
19.1.2025

Maşallah Rəzmi

Fars dilindən çevirəni: Səməd Bayramzadə

İranda "pantomim" etiraz aksiyasının yaradıcısı Qulamhüseyn Saedi
(və onun həyatı haqqında danışılmamış faktlar...)

Gövhər Murad təxəllüslü Qulamhüseyn Saedi (15 yanvar 1935 - 23 noyabr 1985) həkim, yazıçı, şair və siyasi fəal idi. O, Tehranda İran Yazıçılar Cəmiyyətinin və Parisdə Sürgündə olan İran Yazıçılar Cəmiyyətinin yaradıcılarından, çağdaş Azərbaycan mədəniyyət və incəsənətinin ən görkəmli nümayəndələrindən biridir. Saedi Təbriz şəhərində orta səviyyəli bir ailədə dünyaya gəlib, atası dövlət işçisi, anası isə dərzi olub. O, 12 yaşında olarkən Azərbaycanın Milli Hökuməti dövründə bir il öz ana dilində, Azərbaycan türkcəsində təhsil almış və o vaxtdan ana dilinə sevgisi daha da artmışdır. Sonralar ana dilində bədii əsər yarada bilmədiyi üçün həmişə təəssüflənmişdir. O, yeniyetmə ikən məqalələr və qısa hekayələr yazmağa başlayıb. Saedi özü belə izah edirdi: “Yeniyetmə yaşlarında olanda bəzi yazılarım Təbriz qəzetlərinin birində çap olunurdu. Bir gün fars dili müəllimim mənə inşa mövzusu tapşırdı və mən də yaxşı bir inşa yazdım. Həmin inşa dərhal qəzetdə təxəllüslə dərc olundu. Ertəsi gün müəllim məndən inşamı oxumağımı istədi. Mən inşanı oxuyanda o, yazı taxtasının önündə qulağımın dibinə bərk bir şillə vurub dedi ki, get, bir də qəzetdən yazı köçürməyi dayandır. Mən də təxəllüsümün tanınmasını istəmədiyim üçün heç nə demədim, qəzet yazısını özüm yazdığımı demədim, sonra yerimə geçib sakitcə oturdum.
O, ləqəbi ilə bağlı belə yazır: "O zamanlarda bir gün Təbrizin Tobaiyyə qəbiristanlığında qəbirlər arasında gəzib məzar daşlarının üzərindəki yazıları oxuyurdum. Bir məzar daşının üzərində toz var idi, onu sildim. Orada “Gövhər Murad qızı” yazılmışdı, bu adı bəyəndim və təxəllüs seçdim. Ondan sonra pyeslərimi “Gövhər Murad”, hekayələrimi isə “Saedi” adları ilə imzaladım”.
Saedi Azərbaycan Demokrat Firqəsini həmişə yüksək qiymətləndirirdi və Demokrat Firqəsinin gənclər təşkilatının üzvü olduğu üçün fəxr edirdi. Firqə məğlub olduqdan sonra onun gənclər təşkilatı 1953-cü ilə qədər gizli fəaliyyət göstərmişdir. Saedi Firqənin cavanlar qəzetində məqalələr yazdığına görə 1953-cü ildə 19 avqust dövlət çevrilişindən sonra bir il həbsə məhkum edilərək zindanda qaldı. O, 1954-cü ildə azadlığa çıxandan sonra Təbriz Universitetinə daxil olur.
Bu sətirlərin müəllifi, yəni mən, Qulamhüseyn Saedini 1967-ci ildə Təbrizin ziyalı və Səməd Behrənginin dostları çevrəsinə cəlb olunduğum vaxtlarda Manaf Fələki Təbrizi ilə dostları arasında bir neçə dəfə görmüşdüm. 1971-ci ildə Tehranda edam edilən Manaf Fələki Təbrizi mənimlə qohumdur və Saedi çoxsaylı müsahibələrində Təbriz Universitetinin tələbəsi olmuş xalçaçı Manaf Fələki adlı dahi şəxsiyyəti necə kəşf etdiyini dəfələrlə açıqlayıb. Səməd Behrəngi Araz çayında boğulmazdan əvvəl Saedi Təbriz və Tehran ziyalıları arasında əlaqə vasitəsi idi və hər dəfə Təbrizə gələndə adətən Tehrandan olan bir-iki nəfər dostunu, o cümlədən Calal əl-Əhmədi özü ilə gətirərdi. Mən Saedinin Təbrizə gələn dostlarını zarafatcıl insanların toplaşdıqları “Eşşəklər qəhvəsi” adlanan qəhvəxanaya aparması barədə 2000-ci ildə “Təbriz qəhvəxanaları” adlı məqaləmdə ətraflı yazmışam.
Saedi Təbriz Universitetində tibb təhsili alıb. Sonra Tehranda psixiatriya üzrə ixtisaslaşıb. 1961-ci ildə Təbriz Universitetində “Azərbaycanda psixonevrozun sosial səbəbləri” adlı dissertasiya işini bitirmişdir.
O, digər gənc həkimlər kimi zabit rütbəsi almaq əvəzinə, hərbi xidmət keçərkən siyasi mənşəyinə görə cəzalandırılıb və Tehranın İşrətabad qarnizonunda sadə bir əsgər kimi qarnizon komandirlərinin mühafizə xidmətinə təhkim edilmiş, itaətsizliyinə görə Saedini müntəzəm olaraq cəzalandırılmışlar. Saedi iki illik hərbi xidmətini başa vurduqdan sonra bir müddət həkim olan qardaşı ilə birlikdə çalışdı və sonra Tehranın cənubunda öz tibb məntəqəsini (mətəb) açıb insanlara hər cür tibbi xidmət göstərməyə başladı. Hətta o, həmin ərazidə kasıb ailələri üçün mamallıq xidməti də göstərmişdir. Saedinin dediyinə görə öz əli ilə dünyaya gətirdiyi uşaqlardan biri inqilabdan sonra təsadüfən onu Xomeyni mühafizəçilərinin əlindən xilas etmişdir. Saedinin həm də öz evi olan tibb məntəqəsi 1970-ci illərdə yazıçıların, ziyalıların və siyasi fəalların görüşdüyü yer idi. Saedinin özü də Xalq Fədai Partizanları təşkilatı ilə sıx əlaqədə idi və Xalq Fədailərinin bəzi bəyanatlarını yazdığını da etiraf edirdi. Saedi Məhəmməd Rza şahın dövründə bir neçə dəfə həbs olunub. Mən özüm ilk dəfə Mərziyə Əhmədi Eskuidən eşitmişəm ki, “Saedi Evində məhbusdur”. O zaman Evin zindanı haqqında məlumatım olmadığından fikirləşirdim ki, yəqin Saedini öz evində həbsdə saxlayırlar və bilmirdim ki, illər sonra Evin həbsxanası mənim də şəxsi işgəncə evim olacaqdır.
O dövrün əksər siyasi fəalları ilə Saedinin şəxsi və siyasi əlaqələri var idi. Saedi şah rejiminə qarşı silahlı mübarizə aparan Xalq Fədai Partizanları təşkilatı ilə Fətəli Pənahiyan vasitəsilə əlaqə saxlayırdı. Fətəli Livanda partizan təlimi almış və silahla İrana qayıtmışdı, lakin 1975-ci ildə Tehranda SAVAK agentləri ilə silahlı toqquşmada öldürülmüşdü. Fətəli Pənahiyanın əmisi general Mahmud Pənahiyandır. General Mahmud Pənahiyan şah ordusunun polkovniki olub, 1945-ci ildə Azərbaycan Demokrat Firqəsinə daxil olub. O, Təbriz qarnizonunun komandiri olub. Firqə məğlub olduqdan sonra Bakıya gəlib və illər sonra İraq hökumətinin dəvəti ilə həmin ölkəyə gedərək Bağdadda məskunlaşıb. General Pənahiyan Bağdadda “İran Xalqlarının Milli Cəbhəsi Radiosu” adlı farsdilli radio stansiyasını idarə etmiş və bu radiostansiyanı şah rejiminə müxalif olan qüvvələrin ixtiyarına vermişdir. 1978-ci il inqilabından əvvəl radio siyasi təbliğatın ən təsirli vasitəsi idi və buna görə də Məhəmməd Rza şah 1978-ci ildə müxalifəti qızışdıran və inqilabı alovlandıran BBC Radiosundan narazı idi. Həmin dövrdə Bağdad radiosunu dinləyən, hərbi təlim keçmək və şah rejiminə qarşı silahlı mübarizəyə qalxmaq üçün İraq üzərindən İordaniyaya və ya Livana getmək istəyən iranlı inqilabçı gənclər gizli şəkildə İraqa daxil olduqdan sonra İraq hökuməti onları general Pənahyanın ixtiyarına verirdi. General Pənahiyanın vəzifələrindən biri də bu gənclərə rəhbərlik və onları Livan və ya İordaniyadakı partizan təlim düşərgələri ilə tanış etmək idi.
Səməd Behrənqinin ölümündən sonra mən Saedini görmədim, amma onun bəzi pyesləri əsasında hazırlanmış tamaşalara baxmaq üçün bir neçə dəfə Tehrana getdim, Saedinin çap olunan hər əsərini oxudum. 1960-cı illərin sonlarında Saedinin pyesləri çox populyarlaşdı. Yadımdadır, onun bir neçə əsəri şəhər teatrında nümayiş etdirildikdən sonra Tehran qəzetləri Səttar Xandan sonra Tehranı fəth edən ikinci azərbaycanlının Saedi olduğunu yazırdılar; Səttar xan Tehranı silahla, Saedi isə qələmlə fəth etdi.
Həmin illərdə mənim Mərziyə Ahmadi Eskui ilə siyasi münasibətlərim olub. O, Tehranda Qulamhüseyn Saedi ilə görüşərdi və hər görüşdən sonra onun özü və fəaliyyəti barədə xəbərləri mənə danışardı. Mərziyə Eskui 1974-cü ildə Tehranın Fövziyə meydanında SAVAK agentləri ilə silahlı toqquşmada öldürüldü.
1960-cı ilin yayında Urmiya yaxınlığındakı Quşçu kazarmasında İran Ordusunun Maarif Korpusunda (Sütununda) xidmətə hazırlaşmaq üçün təlim keçərkən hərbi bayramda mən və digər kurs yoldaşlarım birlikdə Saedinin mim (pantomima, lal oyunu) ifalarını təqlid edərək “Eşitmirik” adlı mim tamaşası göstərdik. Qarnizon komandirləri rəsmi təbliğata zidd olan bu lal (mim) oyununun siyasi əhəmiyyətini dərk etmirdilər.
Saedi yorulmaz bir yazıçı idi. O, “Hava əhli”, “İlxıçı”, “Xiyav”, “Meşkinşəhr” də daxil olmaqla, 40-dan çox pyes, ssenari, hekayə və iri həcmli monoqrafiyalar nəşr etdirmiş, Tehran və Təbriz qəzetlərində, xüsusən də özünün Tehranda nəşr etdiyi “Əlifba” Dərgisində saysız-hesabsız məqalələr yazmış, çoxsaylı söhbətləri, müsahibələri və şifahi tarix qeyd etmişdir. Qulamhüseyn Saedi özü nəinki davamlı olaraq yazırdı, həm də ətrafındakıları şeir, hekayə, monoqrafiya yazmağa, folklor araşdırmalarına, bir sözlə bacardıqları qədər yazmağa və döyüşkən bir şəkildə nəşrin imkanlarından və imtiyazlarından istifadə etməklə onları dövri mətbuat və aylıq jurnallarda çap etdirməyə təşviq edirdi.
Saedi Parisə gəldikdən sonra sürgündə “Əlifba”nın 6 nömrəsini nəşr etdirdi. Parisdə yaşayan azərbaycanlılar Saedidən “Əlifba”nın bir nömrəsini Azərbaycan türkcəsində çap etdirməyi xahiş etmişdilər. Saedi isə onu çap edəcəyinə söz vermişdi (nəşrin məzmunu “bir”, “iki” ünvanlı başlıqlarla çapa hazırlanmışdı, lakin nəşr olunmamışdı, çünki son redaktənin keçirilməli olduğu gün Saedi xəstəxananın anesteziya otağına girdi), lakin o, çox yaşamadı və Parisdə 50 yaşında, 23 noyabr 1985-ci ildə qürbət ağrısından öldü. Saedi Parisdə Pere Laşez qəbiristanlığının 85-ci hissəsində dəfn edilib.
Məncə, Saedinin əksər əsərləri ədəbi-bədii şedevrlərdir. Səbəbsiz deyil ki, bəzi teatr sənətçiləri Saediyə “İranın Anton Çexovu” ləqəbi vermişlər. İnqilabdan sonra (İrandakı 1978-1979-cu illər inqilabı nəzərdə tutulur) Saedi bir neçə ədəbi və siyasi xadimlə birlikdə “Milli Demokratik Cəbhə” adlı siyasi bir qrup yaratdı. Xomeyninin agentləri o cəbhənin yaradıcılarının əksəriyyətini edam etdilər. Cəbhənin qurucuları və Saedinin yaxın dostlarının edamından sonra Xomeyniçilər Saedini həbs edib edam etməyə çalışsalar da, o, bir müddət gizli yaşadıqdan sonra 1981-ci ildə Bəlucistan vasitəsilə Pakistana, oradan da Parisə qaça bildi.
Saedi İranı tərk etdikdən sonra gələcək nəsillər, hətta İrandakı teatr tələbələri belə Saedinin adını belə eşitməsinlər deyə, onun bütün kitabları satışdan toplanaraq məhv edildi və əsərlərinin nəşri qəti şəkildə qadağan olundu. Yalnız Saedini tanıyanlar və kitablarından bəzilərini özlərində saxlayanlar onları gizli şəkildə maraqlananlara verirdilər. İran Yazıçılar Cəmiyyətinin üzvləri də hərdən bir Saedinin adını çəkirdilər. Necə də ağrılıdır ki, İran sənətçilərinin yeni nəsli öz ölkələrinin ən böyük yazıçı və dramaturqunu tanımır. Bu, bir xalqın mədəni təcrübəsini əlindən almadan, onu qiymətli bədii irsdən məhrum etmədən mümkün ola bilməzdi. İndiyə kimi İslam Respublikası rəhbərliyinin öz mədəniyyət xadimlərinə etdiklərini heç bir diktatura hökuməti öz mədəniyyət işçilərinə etməmişdir. Kino sənətinin şedevrlərindən sayılan və dünya şöhrəti qazanmış “İnək” filmi Saedinin “Bəyəldə yas tutanlar” pyesi əsasında çəkilmişdir. Həmin filmin baş qəhrəmanı rolunu Nəsiriyan oynamış, ssenari müəllifi və rejissoru isə Dariyuş Mehrcuidir. Hətta anti-sənətçi olan Ruhulla Xomeyni kimi bir adam da İraqda olarkən bu filmi görüb tərifləmişdi, amma inqilabdan sonra həmin Xomeyniçilər Saedinin qanına susadılar.
1986-cı ilin sonunda mən Parisə gələndə Qulamhüseyn Saedi artıq bir il idi ki, ölmüşdü. Mən və həyat yoldaşım onun vəfatının birinci ildönümü ilə əlaqədar Parisdəki “Georges Pompidou” (Jorj Pompidu 1962-1968-ci illərdə Fransa Respublikasının Baş naziri, 1969–1974 illərdə isə Prezidenti olmuşdur) adına kitabxanada Mühacirətdə olan İran Yazıçılar Dərnəyinin səyləri nəticəsində keçirilən mərasimdə iştirak edə bildik. Hətta öz adına belə etiraz edən və özünü heç kimin qulu hesab etməyən Qulamhüseyn öldüyü gün xəstəxanada həmyerlisi, doktor Homa Natiqə demişdir:

Açıq qoy pəncərəni, gözüm görsün gələni,
Necə qəbrə qoyarlar qürbət yerdə öləni?

Saedinin həyatının son illəri çox əzablı keçmişdi. Əslində, onun həyatı bir pantomimaya çevrilmişdi, yəni o yaşamırdı, daha doğrusu, əlacsızlıqdan özünü canlı kimi göstərirdi. O, qürbət acısına, vətəndən uzaq olmağın acısına dözə bilmədi. Boşboğaz, başıboş və heç bir sənətin yiyəsi olmayan insanlardan kənar gəzərdi. Şair demişkən, “Cin (şeytan) qovanlar ondan üz döndərmişdilər, O da bütün ömrü boyu zəlillərdən (cin vuranlardan) qaçardı”. Parisdə İran Xalq Mücahidlərinin rəhbərlik etdiyi Milli Müqavimət Şurası Saediyə mənzil tapmaqda kömək etmişdi. O, İslam Respublikasına müxalif olan bütün siyasi fəallarla əlaqə saxladığından, Xalq Mücahidlərinə də yaxınlaşmışdı. Lakin onun ifrat solçu ətrafı və Xalq Mücahidlərinin əleyhdarları Saedini tənqid edərək ona əzab verirdilər.
Özü də deyir ki, vaxtımı boş yerə alan zəhlətökən qonşuların, tanışların əlindən qaçıb canımı qurtarmaq üçün Pere Laşez qəbiristanlığına sığınıb, məzar daşları üzərində yazılar yazardım. Günün sonunda gözətçi qəbiristanlıqda heç kimin qalmadığına əmin olmaq üçün qəbiristanlığın müxtəlif hissələrinə baxış keçirər və sonra giriş qapılarını bağlayardı. Mən də qəbirlərdən birinin arxasında gizlənərdim və mühafizəçi gedəndən sonra səhərə qədər Pere Laşez qəbiristanlığının elektrik işıqları altında yazardım.
Vətənini tərk edəndən sonra Saedi sudan çıxmış balıq kimi olmuşdu, onun ölümü qəti idi. Nəhayətdə Saedinin siqaret və alkoqoldan zədələnmiş ağ ciyərləri irinləyir və onun əzablı ölümünə səbəb olur.

Burdan bir atlı keçdi,
Atını oynatdı keçdi,
Gün kimi işıq saldı,
Ay kimi batdı keçdi.

Saedinin haqqında yazan farsdilli dostlarının çoxu onun həyatında iki əsas məsələyə bilərəkdən toxunmayıblar. Bu iki mövzudan biri Saedinin ana dilidir. Saedi həmişə öz ana dilində yazmaq eşqi ilə yaşayıb və bu nisgili də özü ilə qəbrə aparıb. İkincisi isə Saedinin Azərbaycan Demokrat Firqəsinin Gənclər Təşkilatına üzv olması idi. Yeniyetməlik illərindən bəri bu üzvülük Saedinin həyatının mənası və şəxsiyyətinin bir parçası olub. Senzuraya qarşı çıxdıqlarını iddia edən adamların Saedinin şəxsiyyətinə açıq senzura tətbiq etmələri onların İran millətçiliyinə xas olan anti-türk mentalitetlərini əks etdirir.


Gövhər Murad. Pantomim oyunları

Saedinin kitablarında olmayan bir çox əsərlərinə qəzetlərdə, jurnallarda və ya bəzi dostlarının əlində olan əlyazmalarında rast gəlmək olar. Bundan əlavə, Saedinin çoxlu sayda əlyazmaları və nəşr olunmamış əsərləri də həbsdə olduğu müddətdə şah rejiminin SAVAK təşkilatı tərəfindən müsadirə edilərək məhv edilmişdir. Nə yaxşı ki, Saedinin dostlarından olan cənab Bağır Murtəzəvi onun bir sıra dağınıq əsərlərini, həmçinin Saedi haqqında yazılmış məqalələri toplayıb xaricdə gözəl bir kitab halında nəşr etdirmişdir.
Saedinin "Pantomimlər" kitabı dialoqsuz yazılmış 10 qısa pyesdən ibarətdir. Saedi öz pyeslərində insanların acizliyini və əlacsızlığını, insan cəmiyyətlərində insanlar arasındakı balanssız münasibətləri göstərir. Kitabındakı pantomim pyeslərin adları belədir: “Qara geyim”, “Səhra adamı”, “Kasıb”, “Dəvət”, “Kədərli”, “Quyu ruhu”, “Gözləmədə”, “Meşə”, “Tale”, “Qayçı və kəndir”.
Qulamhüseyn Saedi nitqsiz teatr tamaşasının spesifik bədii janrı olan pantomimanı “lal oyunu” kimi tərcümə edib. Başqaları isə pantomimanı “əda çıxarmaq” yansilamaq kimi tərcümə etmişlər. Saedi Azərbaycanda və xüsusilə Təbriz şəhərində bu sənətin məşhur nümunələrindən istifadə edərək özünəməxsus etiraz pantomima üslubu yaradıb. Saedidən əvvəl İranda heç kim danışıqsız pyes yazmamışdı. Buna görə də Saedinin lal oyunları iranlılara pantomima sənətini tanıtdı. O həm də İranda siyasi və etiraz pantomima sənətinin yaradıcısı və banisidir.
Dəfələrlə dostları və teatr aktyorları Saedidən lal oyunlarını (pantomima) yaratmaq motivasiyasını soruşublar. Saedi ana dilində təhsilin qadağan edilməsinə toxunaraq deyib: “Lal oyunu (pantomima) ana dilindən başqa bir dil bilməyən, xarici ölkələrdə dolanmaq üçün öz istəyini jest və baş, əl, bədən hərəkətləri ilə ifadə etməyə məcbur olan insanların iztirablarının ifadəsidir. Dilsiz pyeslərin yazılmasında əsas motiv teatrlaşdırılmış lal tamaşalarda dilsiz insanların dərdinin ifadəsi olmuşdur. Daha doğrusu, teatrlaşdırılmış lal oyunları (səssiz) pyeslərinin yazılmasında əsas motivasiya məhz dilsiz insanların dərdini ifadə etmək idi”.
Əslində Saedinin lal oyunları (pantomimləri) dilsizlərin və dili hakimiyyət tərəfindən kəsilənlərin etirazı və üsyanıdır. Bu insanlar lal oyunları (dilsiz dil) vasitəsilə hökumətin onların dilinə qarşı olduğunu göstərirlər. Dili haram olan şəxs dili kəsilib danışa bilməyən məhkuma, qanadları qırılıb uçmaq gücü əlindən alınan quşa, dərd çəkən, ancaq dərdini dilə gətirə bilməyən, ağrı çəkib qışqıran, amma səsi eşidilməyən, fəryadları görünməyən və içinin dərinliklərinə axan birinə bənzəyir.
Saedinin pantomima sənətinin kökləri Azərbaycandakı lal oyunları (kukla) sənəti ənənəsinə söykənir. Bunun bariz nümunələrindən biri çörəkçinin səngək (daşda pişən çörək) çörəyinin xəmirini necə yoğurduğunu və bişirməsini bənzərsiz pantomima ilə təsvir edən Şateri rəqsidir. Mənim yeniyetməlik illərimdə, toylarda, milli şənliklərdə Təbrizin hər yerində Şateri rəqsi ifa olunurdu və demək olar ki, böyük-kiçik hamı bu rəqsi öyrənib hər dəfə onu ifa edirdi.
Mən 1971-ci ilin iyununda ilk dəfə həbs edilərkən 7 ay karserdə saxlanıldım, qışda isə Evin həbsxanasındakı karserdən daha 15 məhbusun saxlandığı ümumi kameraya köçürüldüm. Artıq sorğu-sualın və dindirilmənin olmadığı gecələrdə əksəriyyəti ziyalı olan və Xalq Fədai Partizanları ilə əlaqədə həbs edilmiş, işgəncələr nəticəsində yaralanan və xəstələnən Evin əsirləri öz müqavimət ruhlarını artırmaq üçün yaradıcılıq işləri ilə məşğul olurdular və hər bir məhbus kiçikliyinə və təkrar olunmasına baxmayaraq, öz sənətinə aid bir nümunə ilə çıxış edirdi. Bu zaman Evin həbsxanasının hərbi mühafizəçiləri əsgərlər belə onlara mane olmurdular. Məhkumların əksəriyyəti xatirələrini danışır, bəziləri şeir deyir, bəziləri isə Səməd Behrəngiyə oxşar əhvalatlar söyləyir və ya xalq mahnıları oxuyurdular. Pantomima sənətini siyasiləşdirmiş və səssiz etirazı ifadə etmək üçün yeni üsul kimi yaradan doktor Saedinin böyük əməyini xatırladan pantomimi ifa etmək də hər gecə həmin kiçik qrupun fəaliyyətlərindən biri idi. Artıq 40 ildir ki, Saedi bizi tərk edib.
Paris, 1 yanvar 2025-ci il

Rusiya günahkardırsa, üzr istəməlidir! - Sergey Markov

Dekabrın 25-də Bakı-Qroznı reysi ilə uçan "Azərbaycan Hava Yolları"na məxsus "Embraer 190" təyyarəsi qəzaya uğrayıb. Təyyarə Qroznı şəhərinə yaxınlaşarkən Rusiyanın "Pantsir-S1" zenit-raket kompleksi tərəfindən hücuma məruz qalıb. Daha sonra ciddi zədə alan təyyarəmizin Qroznı və Mahaçqala aeroportlarına enməsinə icazə verilməyib.
Rusiya tərəfi "Embraer 190" təyyarəsini Qazaxıstanın Aktau şəhərinə doğru yönəldib.
"Embraer 190"ın ekipajı böyük şücaət göstərərək, təyyarəni Aktau şəhərinə çatdıra bilib.
Təəssüf ki, Aktau limanına 3 dəqiqəlik məsafə qalanda təyyarə qəza enişi etməyə məcbur olub. Qəza nəticəsində, ümumilikdə 67 nəfərdən 38-i həlak olub.
Rusiya prezidentinin mətbuat katibi Dmitri Peskov jurnalistlərə açıqlamasında deyib ki, Kreml “Azərbaycan Hava Yolları”na məxsus sərnişin təyyarəsinin Aktau şəhəri yaxınlığında qəzaya uğraması ilə bağlı araşdırmaların yekunlaşmasını gözləyir. Buna görə də rəsmi Moskva hələ olaya heç bir qiymət verməyəcək.
“Bu aviasiya insidenti ilə bağlı araşdırma aparılır və araşdırmadan nəticə çıxarılana qədər biz özümüzü hər hansı bir qiymətləndirmə aparmaq hüququna malik hesab etmirik”.
Rusiyalı politoloq, Siyasi Araşdırmalar Mərkəzinin direktoru Sergey Markov hadisə ilə bağlı danışıb.
O qeyd edib ki, Rusiya tərəfi günahkardırsa, üzr istəməlidir:
“Bakı-Qroznı reysi ilə uçan "Azərbaycan Hava Yolları"na məxsus təyyarənin qəzaya uğraması dəhşətlidir. Qəza ilə bağlı bir neçə versiya var. Hazırda dəqiq nə baş verib deyə bilmərik, istintaq gedir. Fərqli yerlərdən ayrı-ayrı məlumatlar toplamışam, belə ehtimal olunur ki, təyyarə Ukraynanın Qroznıya hava hücumu zamanı enmək istəyib. Ukraynanın hücumu ilə bağlı da tədbirlər görülüb. Pilot Bakıya qayıtmaq qərarı alıb. Təyyarə bundan sonra zərbəyə məruz qalıb. Pilot elə bilib ki, quş hücumudur və dispeçirə məlumat verib. Bunun hərbi proses olduğu başa düşülüb və 16 dəqiqə sonra aeroport bağlanma qərarı alıb. Digər aeroportlar da bu hadisəni bildiklərinə görə təyyarəni qəbul etməyib. Zərbədə təyyarənin birinci qanadı əzilib və qəza enişi edilib. Bildirim ki, əgər bu qəzada günahkar Rusiyadırsa, öz günahını boynuna almalı, üzr istəməli və kompensasiya ödəməlidir. Amma indi dəqiq bir şey deyə bilmərik, Qazaxıstanda istintaq gedir, nəticələrinə uyğun olaraq davranılacaq”.

Münasibətlər dəyişərsə nə baş verə bilər?

Rusiya və Gürcüstan arasında münasibətlər gerçəkləşərsə Abxaziya və Cənubi Osetiya məsələsində hansı dəyişikliklər baş verə bilər?
Bu iki bölgə 2008-ci ildəki Rusiya-Gürcüstan müharibəsindən sonra Gürcüstanın nəzarətindən çıxmış və Rusiya tərəfindən müstəqil dövlətlər kimi tanınmışdır. Rusiya və Gürcüstan arasındakı münasibətlərin bərpası və normallaşması, əsasən Abxaziya və Cənubi Osetiya məsələsi ətrafında ciddi dəyişikliklərə yol aça bilər. Bu iki region 1990-cı illərdə baş verən müharibələrdən sonra faktiki olaraq Gürcüstandan ayrılıb və 2008-ci ildəki Rusiya-Gürcüstan müharibəsindən sonra Rusiya bu ərazilərin müstəqilliyini tanıyıb. Gürcüstan isə bu bölgələri öz ərazisinin ayrılmaz hissəsi hesab edir və onların yenidən ölkənin tərkibinə qatılması üçün beynəlxalq dəstək axtarışındadır. Münasibətlərin normallaşması çərçivəsində dəyişikliklər baş verə bilər
Münaqişənin Diplomatik Həlli Üçün Yeni İmkanlar mümkündür. Rusiya və Gürcüstan arasında siyasi dialoqun bərpası, Abxaziya və Cənubi Osetiya münaqişəsinin diplomatik yolla həlli üçün yeni imkanlar yarada bilər. Gürcüstan bu məsələdə Rusiyadan konkret güzəştlər tələb edə bilər, xüsusilə də bu bölgələr üzərində öz suverenliyinin tanınmasını tələb edə bilər. Bunun qarşılığında, Rusiya müəyyən şərtlər daxilində Abxaziya və Cənubi Osetiyanın statusunu yenidən müzakirə edə bilər. Statusla Bağlı Güzəştlər Diplomatik danışıqlar nəticəsində tərəflər arasında müəyyən güzəştlər edilə bilər. Məsələn, Abxaziya və Cənubi Osetiyaya muxtariyyət verilməsi, lakin Gürcüstanın tərkibində qalması kimi variantlar müzakirə oluna bilər. Lakin bu Rusiyanın maraqları ilə toqquşa bilər, çünki Rusiya bu bölgələr üzərində öz təsirini itirmək istəməyəcək.
Hərbi Gərginliyin Azaldılması Münasibətlərin bərpası nəticəsində Rusiya bu iki bölgədəki hərbi mövcudluğunu azaltmağı və ya münaqişəli bölgələrdən hərbi qüvvələrini tədricən çıxarmağı qəbul edə bilər. Bu, Gürcüstan üçün müsbət addım olardı və regionda təhlükəsizlik vəziyyətini sabitləşdirə bilər.
İqtisadi Əməkdaşlıq və Yenidənqurma Münasibətlərin normallaşması Gürcüstan və Rusiya arasında iqtisadi əməkdaşlığın inkişafına səbəb ola bilər. Bu əməkdaşlıq, Abxaziya və Cənubi Osetiyanın da iqtisadi inkişafına və regionun yenidənqurulmasına müsbət təsir göstərə bilər. Daha güclü iqtisadi əlaqələr, münaqişənin həlli üçün daha çox motivasiya yarada bilər.
Beynəlxalq Aktorların Rolu Rusiya və Gürcüstan arasında münasibətlərin bərpası beynəlxalq təşkilatlar və üçüncü ölkələrin vasitəçiliyilə dəstəklənə bilər. ABŞ və ya digər beynəlxalq aktorlar hər iki tərəfə təzyiq edərək münaqişənin sülh yolu ilə həlli üçün vasitəçilik edə bilər. Gürcüstanın NATO və AB ilə əlaqələri bu prosesdə mühüm rol oynaya bilər. Beynəlxalq Təsirlərin Azalması Əgər Rusiya və Gürcüstan arasında münasibətlər yaxşılaşarsa, beynəlxalq aktorların, xüsusən də Qərb dövlətlərinin bu münaqişələrə müdaxiləsi azala bilər. Bu, Gürcüstanın xarici siyasətində daha balanslı mövqe tutmasına səbəb ola bilər, çünki o, həm Qərblə, həm də Rusiya ilə əlaqələrini qorumağa çalışacaq.
Uzunmüddətli Sabitlik Münasibətlərin istiləşməsi və danışıqların başlaması uzunmüddətli perspektivdə Cənubi Qafqaz regionunda sabitlik və təhlükəsizlik təmin edə bilər. Lakin bu prosesin uğurla başa çatması üçün həm Rusiya, həm də Gürcüstanın ciddi siyasi iradə göstərməsi vacibdir.
Rusiya və Gürcüstan arasında münasibətlərin normallaşması Cənubi Qafqaz regionunda sabitlik üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Əhədəmin Heydərli
Azərbaycan Universteti

Ermənistanda hakimiyyət dəyişsə, razılıqlar ləğv oluna bilər

"Ermənistanın daxili qanunvericiliyində və Konstitusiyasında Azərbaycan və Türkiyənin beynəlxalq səviyyədə, həmçinin Ermənistanın özü tərəfindən də rəsmi olaraq tanınmış suveren ərazilərinə iddiaların mövcud olması bugünkü gündə Azərbaycan və Ermənistan arasında sülh müqaviləsinin imzalanmasına maneə olaraq qalmağa davam edir".
Bu barədə Beynəlxalq Münasibətlərin Təhlili Mərkəzinin məsləhətçisi Fuad Abdullayevin təhlilində bildirilib.
O qeyd edib ki, Azərbaycanın haqlı və əsaslı tələbləri qarşısında çarəsiz qalan Ermənistan hakimiyyəti isə hər dəfə qeyri-ciddi və əsassız maneələr yaradaraq sülh müqaviləsinin imzalanmasını uzatmağa çalışır.
"26 sentyabr 2024-cü il tarixində ölkənin Konstitusiya Məhkəməsinin Konstitusiyaya zidd olan qərarını da məhz bu rakursdan qiymətləndirmək lazımdır. Qeyd etmək lazımdır ki, Ermənistan növbəti dəfə beynəlxalq ictimaiyyəti aldatmağa yönəlmiş addım atmağa çalışıb. Heç şübhəsiz, qərarın əsas amalı Ermənistanı sülhsevər, Azərbaycanı isə qeyri-konstruktiv mövqedə olduğunu göstərməkdir. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, qərar silahlanmaq üçün vaxt qazanmağa hesablanmışdır. Belə ki, Ermənistanın özünü müdafiə bəhanəsi adı altında mütəmadi olaraq silahlanması və son zamanlar tamamilə hücum xarakteri daşıyan silah və hərbi texnikaya maraq göstərməsi, həmçinin hərbi xərclərini artırması onun sülh müqaviləsini bağlamaq niyyətini əks etdirmir", - ekspert vurğulayıb.
Onun sözlərinə görə, Ermənistanda hakimiyyətin dəyişəcəyi təqdirdə əldə olunan şərhlər qanunsuz hesab edilərək ləğv oluna bilər:
"Nəticə olaraq belə qənaətə gəlmək olar ki, Ermənistanın Konstitusiya Məhkəməsinin 26 sentyabr qərarı Konstitusiyanın 205-ci maddəsi ilə müəyyən ziddiyyətlilik təşkil edir. Erməni mütəxəssislərin bu qərarı qeyri-qanuni adlandırdıqları zaman əsas arqumentinin məhz bu fakt olması isə təsadüfi deyil. Müstəqillik Bəyannaməsinin Konstitusiyaya uyğunluğu və bununla bağlı verilən şərhlər isə səthi aparılıb və burada sual doğuran bir çox məqam müşahidə olunub. Bu səbəbdən dövlət sərhədlərinin delimitasiya və demarkasiyası üzrə birgə Komissiyaların gələcək fəaliyyətinin, eyni zamanda bu şərtlərdə bağlanacaq sülh müqaviləsinin nəticəsinin gələcəkdə Ermənistanın daxili qanunvericiliyinə və Konsitusiyasına zidd qəbul olunma ehtimalı yüksəkdir. Belə ki, Ermənistanda hakimiyyətin dəyişəcəyi təqdirdə dövlət sərhədlərinin delimitasiyası prosesi nəticəsində əldə edilən və ediləcək nailiyyətlər, eyni zamanda Bəyannamə ilə bağlı verilən şərhlər qanuna zidd hesab edilərək ləğv oluna bilər".

Azərbaycan-Rusiya əlaqələrinin Cənubi-Qafqaza təsirləri:

Azərbaycan-Rusiya əlaqələri, hər iki ölkə əsrlərlə davam edən tarixi münasibətlərə malikdir və bu əlaqələr həm sovet dövründən əvvəlki, həm də sonrakı mərhələləri əhatə edir. Sovet İttifaqının dağılmasından sonra Azərbaycan və Rusiya arasında əlaqələr yeni mərhələyə qədəm qoydu və müasir dövrdə bu münasibətlər bir çox sahədə inkişaf edir. İlk növbədə, bu iki ölkə arasındakı münasibətlər regionda siyasi dinamikanın formalaşmasına təsir edir. Azərbaycan Rusiya ilə yaxın qonşuluq əlaqələri saxlamaqla yanaşı, balanslaşdırılmış xarici siyasət yeridir . Bu əlaqələr tarixi, siyasi və iqtisadi faktorlara əsaslanır. Hər iki ölkə strateji tərəfdaş olmaqla, enerji sahəsində sıx əməkdaşlıq edir və bölgədəki təhlükəsizlik məsələlərində müəyyən razılaşmalara malikdir. Azərbaycan-Rusiya münasibətləri siyasi baxımdan sıx əməkdaşlıq şəklində davam edir. Azərbaycan Rusiyanın Cənubi Qafqazda mühüm strateji tərəfdaşıdır. Hər iki ölkə beynəlxalq arenada bir-birinin mövqelərini dəstəkləyir və müxtəlif beynəlxalq təşkilatlarda əməkdaşlıq edirlər. Azərbaycan, Rusiyanın Cənubi Qafqazdakı maraqlarını nəzərə alaraq, balanslaşdırılmış xarici siyasət yürüdür. Eyni zamanda, Rusiya Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsində vasitəçi rolunu oynayır.Rusiya və Azərbaycan arasında iqtisadi münasibətlər, xüsusilə enerji və ticarət sahəsində mühüm əhəmiyyət daşıyır. Rusiya Azərbaycanın əsas ticarət tərəfdaşlarından biridir. Hər iki ölkə arasında təbii qaz, neft və digər enerji resursları sahəsində əməkdaşlıq mövcuddur. Azərbaycanın enerji ixracı və tranzit layihələri də Rusiyanın diqqət mərkəzindədir. Bundan əlavə, qeyri-neft sektorunda da iki ölkə arasında əməkdaşlıq mövcuddur və Azərbaycandan-Rusiyaya və Rusiyadan-Azərbaycana qeyri-neft sektorunda həm ixrac həm də idxal prosesləri həyata keçirilir. Bununla yanaşı, Azərbaycan və Rusiya arasındakı iqtisadi əlaqələr daha çox enerji və ticarət üzərində qurulub. Rusiya Azərbaycanın əsas ticarət tərəfdaşlarından biridir və iki ölkə arasında hər il milyonlarla dollarlıq ticarət əməliyyatları həyata keçirilir.
Azərbaycan Rusiyadan müxtəlif silahlar alır və hərbi texnologiya sahəsində əməkdaşlıq edir. Bununla yanaşı, Azərbaycan və Rusiya arasında təhlükəsizlik və regional sabitlik məsələlərində də qarşılıqlı maraq mövcuddur. Azərbaycan və Rusiya arasında mədəni və humanitar sahədə də sıx əlaqələr var. Rus dili Azərbaycanda geniş yayılıb və təhsil sahəsində rusdilli məktəblər və universitetlər fəaliyyət göstərir. Həmçinin, iki ölkə arasında mədəniyyət və elm sahəsində də əməkdaşlıq davam edir.
Azərbaycan-Rusiya əlaqələri çoxşaxəli və dərin inteqrasiyaya malikdir. Bu əlaqələr həm siyasi, həm iqtisadi, həm də mədəni sahələrdə inkişaf edir. Azərbaycanın balanslı xarici siyasəti və Rusiya ilə strateji tərəfdaşlığı regionda sabitlik və inkişafın təmin olunmasına yönəlib. Son illərdə Rusiya, xüsusilə 2020-ci ildəki müharibədən sonra regionda nüfuzunu qorumaq və gücləndirmək məqsədilə bir sıra addımlar atıb. Qarabağda infrastrukturun bərpası, nəqliyyat dəhlizlərinin yaradılması və digər iqtisadi təşəbbüslərlə Rusiyanın regiona təsirini artırmaq məqsədi güddüyü ehtimal olunur.
Bu əlaqələrin gələcəkdə necə inkişaf edəcəyi isə həm Cənubi Qafqazın, həm də beynəlxalq münasibətlərin ümumi mənzərəsindən asılı olacaq. Həmçinin ölkə Prezdentləri bir sıra səfərlər həyata keçirilir və Rusiya Prezidenti Vladimir Putin avqustun 19-da Azərbaycana iki günlük rəsmi səfər edib. Səfər çərçivəsində Rusiya-Azərbaycan strateji tərəfdaşlıq və müttəfiqlik münasibətlərinin daha da inkişaf etdirilməsi, eləcə də aktual beynəlxalq və regional məsələlər müzakirə olunmuşdur. Rusiya prezidenti Azərbaycan prezident İlham Əliyevlə görüş zamanı Moskvanın Azərbaycan və Ermənistan arasında sülh prosesində vasitəçilik səylərini davam etdirməyə sadiq qaldığını bildirib.
Azərbaycan-Rusiya əlaqələrinin Cənubi Qafqaza təsirləri bir çox sahədə özünü göstərir və regionun geopolitik mənzərəsinə əhəmiyyətli təsir edir. Tarixi əlaqələrdən irəli gələrək, bu iki ölkə arasında olan siyasi, iqtisadi və hərbi əməkdaşlıq Cənubi Qafqazın sabitliyinə və inkişafına mühüm təsir göstərir.
Azərbaycan və Rusiya arasındakı siyasi əlaqələr regionun güc balansını müəyyən edən əsas amillərdən biridir. Rusiya, Cənubi Qafqazda strateji maraqları olan böyük güclərdən biridir və bu maraqların qorunmasında Azərbaycanla əməkdaşlıq mühüm əhəmiyyət daşıyır. Azərbaycanın isə öz növbəsində, Rusiya ilə yanaşı Qərb dövlətləri ilə də balanslı xarici siyasət yürütməsi, regionda sabitliyin qorunmasına və strateji mövqeyinin möhkəmlənməsinə şərait yaradır. Eyni zamanda, Rusiya Qarabağ münaqişəsində vasitəçi rolunu oynamış və bölgəyə sülhməramlı qüvvələr yerləşdirərək münaqişə sonrası dövrdə təhlükəsizliyi təmin etməyə çalışmışdır.
Azərbaycan və Rusiya arasındakı iqtisadi əməkdaşlıq Cənubi Qafqazın iqtisadi inkişafına və enerji saiyasətinə birbaşa təsir edir. İki ölkə arasında enerji və nəqliyyat sahələrində əməkdaşlıq regionun iqtisadi stabilliyinə töhfə verir. Rusiya, Azərbaycanın əsas ticarət tərəfdaşlarından biri olmaqla yanaşı, regionun enerji layihələrində də aktiv iştirak edir. Eyni zamanda, qeyri-neft sektoru sahəsində də iqtisadi əlaqələrin genişlənməsi Cənubi Qafqazda iqtisadi inteqrasiyanı gücləndirir.
Bununla belə, Rusiyanın Cənubi Qafqazdakı hərbi varlığı bəzi narahatlıqlar doğura bilər, lakin Azərbaycan bu əlaqələrdə balanslı siyasət yürüdərək regional sabitliyi qorumağa çalışır. Ümumilikdə, Azərbaycan-Rusiya əlaqələri Cənubi Qafqazın gələcəyi üçün mühüm rol oynayır. Bu əlaqələrin güclənməsi və ya zəifləməsi bölgədəki digər ölkələrin strateji seçimlərinə, həmçinin regional sabitlik və təhlükəsizlik məsələlərinə təsir edə bilər.
Əhədəmin Heydərli,
Azərbaycan Universteti

“Prezidentin çıxışındakı tövsiyələr fəaliyyətimizin əsas istiqamətini təşkil edəcək” – Komitə sədri

“Ölkəmizin siyasi həyatında çöx mühüm bir hadisə olan müstəqil dövlətimizin VII çağrış parlamenti öz işinə başladı. Prezidnet İlham Əliyevin parlamentdə çıxışı ictimaiyyətdə geniş marağa səbəb oldu. Biz parlament üzvləri üçün bu çıxış, əlbəttə ki, xüsusi önəm daşıyır”.
Milli Məclisin Təbii ehtiyatlar, energetika və ekologiya komitəsinin sədri Sadiq Qurbanov açıqlamasında bildirib ki, Prezident İlham Əliyevin 2020 və 2024-cü illərdə Milli Məclisdə deputatlar qarşısında etdiyi çıxışlar Azərbaycanın siyasi kursunda və inkişafında müəyyən dəyişiklikləri əks etdirir. “Bu çıxışların müqayisəli təhlili Azərbaycanın daxili və xarici siyasətində prioritetlərdə baş verən dəyişiklikləri, ölkənin iqtisadi vəziyyətini, sosial problemləri və beynəlxalq münasibətlərdə tutduğu mövqeyi daha aydın şəkildə göstərir. Prezidentin 2024-cü il çıxışında isə artıq post-müharibə dövrü ilə bağlı məsələlərə diqqət daha çox yönəlib. İlham Əliyev bu çıxışında haqlı olaraq İkinci Qarabağ müharibəsi və suverenliyimizin tam bərpa edilməsini dünya miqyasında tarixi hadisə adlandırdı. Çünki Azərbaycan dünyada separatizmin kökünü kəsməyə nail olan azsaylı dövlətlərdən biridir.
Eyni zamanda cənab Prezident İkinci Qarabağ müharibəsi və antiterror əməliyyatı nəticəsində suverenliyimizin tam bərpa edilməsinin ölkə qarşısında yeni imkanlar, yeni üfüqlər açdığını diqqətə çatdırdı. Xüsusilə qeyd etdi ki, “İkinci Qarabağ müharibəsinin və antiterror əməliyyatının nəticələrini biz bütün dünyaya qəbul etdirə bildik.”
2020-ci ildə əldə olunan qələbənin nəticələrinin reallaşmasından, xüsusilə azad edilmiş ərazilərdə gedən bərpa və yenidənqurma işlərinin davam etdirilməsindən danışan cənab Prezident qeyd etdi ki, görülən işlər təkcə infrastruktur və sosial məsələlərlə məhdudlaşmır, həm də Qarabağda iqtisadi inkişaf və dayanıqlı yaşayışın təmin olunmasının vacibliyini şərtləndirir. Burada diqqət çəkən əsas məqam ondan ibarətdir ki, 2024-cü ildə Əliyev Qarabağın bərpasını artıq uzunmüddətli bir dövlət strategiyası kimi təqdim edir. Burada təkcə hərbi və iqtisadi güc deyil, həm də Azərbaycanın beynəlxalq arenada daha aktiv rol alması, regionda aparıcı bir dövlət kimi mövqeyinin güclənməsi məsələləri qabardılmışdır”.
S.Qurbanov xatırladır ki, Prezident VI çağrış parlamentin üzvləri qarşısındakı çıxışı zamanı bir çox mühüm vəzifələr tapşırmış, yeni siyasi konfiqurasiyanın formalaşdığını, yeni siyasi münasibətlər sistemində qanunverici orqanın cəmiyyətə mühüm töhfə verəcəyinə inamını ifadə etmişdi: “Bu inam biz deputatların siyasi məsuliyyətini daha da artırdı. Prezident xüsusi ilə Yeni Azərbaycan Partiyası üzvlərini siyasi islahatlarda daha fəal olmağa çağırmışdı. VI çağırış parlamentin ölkənin siyasi həyatı üçün mühüm qanunların qəbulunda göstərdiyi fəaliyyət siyasi plüralizmə daha da təkan verdi. Siyasi partiyalar və media haqqında qanunları da xüsusi qeyd etməliyik”.
“Cənab Prezidentin VII çağırış parlament üzvlərinin fəaliyyətindən gözləntilərini dilə gətirərkən söylədiyi “əminəm ki, Milli Məclis və onun deputatları öz işi ilə ölkəmizin hərtərəfli inkişafına öz töhfəsini bundan sonra da verəcək və Azərbaycanın dayanıqlı inkişafı təmin ediləcəkdir” fikirləri bizim üçün qürürvericidir. Sözsüz ki, Milli Məclisin fəaliyyətinə verilən bu qiymətdə xanım sədr Sahibə Qafarovanın parlament diplomatiyası sahəsində apardığı gərgin fəaliyyəti və yaratdığı münbit iş mühiti də öz rolunu oynamışıdr. Şübhəsiz ki, 7-cı çağırış parlament üzvləri cənab Prezident İlham Əliyevin proqram xarakterli bu möhtəşəm çıxışındakı tövsiyələri öz fəaliyyətlərinin əsas istiqaməti kimi qəbul edib, dövlərimizə və xalqımıza sədaqətlə xidmət edəcəklər”, S.Qurbanov fikrini yekunlaşdırıb.

Xankəndini hələ də “Stepanakert” kimi görən Minsk qrupu nəyə görə ləğv olunmalıdır?

Sentyabrın 23-də Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev yeddinci çağırış Milli Məclisin ilk iclasındakı geniş məzmunlu çıxışında artıq funksional mahiyyət daşımayan Minsk qrupunun formal olaraq saxlanması məsələsinə də toxunmuşdur. Minsk qrupunun keçmiş Qarabağ münaqişəsinin həlli üçün yaradıldığını qeyd edən Müzəffər Ali Baş Komandan bildirmişdir ki: “Qarabağ münaqişəsi həll olunub, tam və birdəfəlik. Ermənistanın rəsmi dairələri də öz bəyanatları ilə sanki bunu etiraf edirlər. Amma bununla paralel olaraq, bizim bütün təkidlərimizə rəğmən, Minsk qrupunu yenə də formal olaraq saxlamaq ancaq bir məqsədi güdə bilər ki, yenidən bizə qarşı ərazi iddiaları baş qaldırsın”.
44 günlük Vətən müharibəsindən sonra Prezident İlham Əliyevin beynəlxalq platformalarda, xarici ali və yüksək səviyyəli görüşlərində davamlı və prinsipial mövqe göstərdiyi məsələlərdən biri də Minsk qrupunun format olaraq ləğvidir. Azərbaycan Prezidentinin regionda maraqlı qüvvələrin təkidli istəyinə rəğmən bu formatın ləğvi ilə bağlı mövqeyinin davamlılığında tutarlı səbəbləri var.
Belə ki, Minsk qrupunun 28 illik fəaliyyəti (daha doğrusu fəaliyyətsizliyi) təsis olunduğu vaxtlarda qarşıya qoyulan məqsədlərdən kəskin fərqlənmişdir. Həmsədr ölkələrin təcavüzkar Ermənistanla əraziləri işğal olunmuş Azərbaycan arasında bərabərlik işarəsi qoyması həm beynəlxalq hüquq, həm də mənəvi tərəfdən ədalətsiz mövqe sərgilənməsinin bariz nümunəsi idi. Həmsədrlərin regiona saysız-hesabsız “turist” səfərlərinin və dəyişməyən bəyanatlarının yeganə məqsədi Ermənistanın hərbi işğal faktını rəsmiləşdirmək, Azərbaycanı reallıqla barışmağa inandırmaq və bununla da münaqişəni “həll etmək” idi.
Təsadüfi deyil ki, 44 günlük Vətən müharibəsi başa çatdıqdan sonra Prezident İlham Əliyev Minsk qrupunun həmsədr ölkələrinin nümayəndələrini və ATƏT-in fəaliyyətdə olan sədrinin şəxsi nümayəndəsini qəbul edərək, bu təsisatın ötən dövr ərzində heç bir fayda vermədiyini açıq formada vurğulamışdı. Dövlətimizin başçısı 2020-ci il dekabrın 12-də Minsk qrupunun Fransadan və ABŞ-dan olan həmsədrlərini qəbul edərkən qurumun fəaliyyətinə verdiyi obyektiv qiymət aşağıdakı kimi olmuşdur:
"Təəssüflər olsun ki, Minsk qrupu münaqişənin həllində heç bir rol oynamayıb. Halbuki bunu etmək üçün Minsk qrupu 28 il ərzində müvafiq mandata sahib idi. Mən son 17 il ərzində danışıqlarda iştirak etmişdim. Lakin müharibə zamanı dediyim kimi, Minsk qrupunun ideyalarla çıxış etmək və yaradıcı olmaq istiqamətində müəyyən fəaliyyəti olsa da, bunlar heç bir nəticə verməmişdir. Reallıq bundan ibarətdir".
Beləliklə, Minsk qrupu 28 il ərzində münaqişənin “həlli” prosesi ilə məşğul olsa da, heç bir nəticə əldə edilmədi. Belə ki,

BMT Təhlükəsizlik Şurasının məlum dörd qətnaməsi icra olunmadı;

Azərbaycanın işğal edilmiş ərazilərinin geri qaytarılması istiqamətində səylər göstərilmədi;

məcburi köçkünlərin doğma yurdlarına geri qayıtması təmin edilmədi;

Təcavüzkar Ermənistana təzyiq olunmadı, o cəzalandırılmadı, əksinə işğalçı ölkə dəstəkləndi.
Əvəzində isə, Minsk qrupuna üzv ölkələrin bəziləri işğalçını açıq və gizli formada silahlandırmağa, maddi və mənəvi dəstək verməyə davam edirdilər.
2024-cü il sentyabrın 25-də Fransa prezidentinin BMT Baş Assambleyasında Ermənistanın regiondakı bölücü və qeyri-sabitliyə yönəlmiş addımlarına açıq dəstək verməsi isə deyilənləri bir daha sübut edir.
Ötən illər ərzində Minsk qrupu həmçinin münaqişənin həlli istiqamətində atılan bütün xoşməramlı təşəbbüslərə kölgə salmağa, digər beynəlxalq fəaliyyətlərə mane olmağa çalışır, onları sabotaj edir və ya etdirirdi. Misal üçün, bu xüsusda monopolist rolunda çıxış edən Minsk qrupu həmsədrlərinin 2016-cı il yanvarın 22-də verdikləri bəyanatda onlar bir sıra beynəlxalq təşkilatlara çağırış edərək, ATƏT-in Minsk qrupunun mandatına xələl gətirəcək və ya davam edən danışıqlar prosesini “çətinləşdirəcək” addımlardan geri çəkilmələrini tələb edirdilər. Əlbəttə ki, bu cür fəaliyyətlər Azərbaycan ictimaiyyətində ATƏT-in Minsk qrupuna olan ümidləri də heçə endirirdi.
Bu il sentyabrın 16-da Prezident İlham Əliyev ABŞ dövlət katibi Antoni Blinkenlə telefon danışığında da keçmişin qalığı olan ATƏT-in Minsk qrupu və onunla bağlı olan bütün təsisatların (o cümlədən Yüksək Səviyyəli Planlaşdırma Komitəsi və ATƏT-in fəaliyyətdə olan sədrinin şəxsi nümayəndəsi institutunun – müəllifin qeydi) fəaliyyətinə son qoyulmasının vacibliyini vurğulamışdır. Eyni fikirləri dövlət başçısı bu il fevralın 18-də ATƏT-in Baş katibi Helqa-Mariya Şmidlə görüşündə də bildirmişdir.
Yekun olaraq bir daha xatırladaq ki, Minsk Qrupu Ermənistan-Azərbaycan arasındakı “Dağlıq Qarabağ” münaqişəsinin sülh yolu ilə həlli üçün yaradılmışdı. İndi nə münaqişə, nə “Dağlıq Qarabağ”, nə də bu yöndə danışıqlara ehtiyac var. Ortada hansısa mübahisəli məsələ yoxdur ki, həmsədrlər bu problemin həllinə vasitəçilik etsinlər. Azərbaycan Müzəffər Ali Baş Komandanının rəhbərliyi altında öz iradəsi və gücü hesabına beynəlxalq hüququn norma və prinsiplərinə, BMT Nizamnaməsinə uyğun olaraq ərazi bütövlüyünü və suverenliyini təmin edərək, işğala son qoyub. Belə olduğu halda, ATƏT-in Minsk qrupu aktuallığını itirmiş və adı yalnız kağız üzərində qalmış bir təsisatdır.

Naxçıvan tezliklə blokadadan xilas olacaq

Naxçıvan Muxtar Respublikası 30 ildən çoxdur blokada şəraitində yaşa­yır. Naxçıvan əhalisi blokadaya görə 15 ilə yaxın qazsız qalıb, hətta elektrik enerjisi olmayıb. Azərbaycanın əsas hissəsindən gələn enerji xətləri Ermə­nistan tərəfindən kəsilib.
Naxçıvanı Azərbaycanın əsas hissəsi ilə birləş­dirən dəmir yolunun keçdiyi Zəngəzur dəhlizi 1992-ci ildən birdəfəlik bağla­nıb. Lakin ötən müddətdə beynəlxalq birlik Naxçıvanın dinc sakinlərinin problemlərinin, eyni zamanda, bloka­danın aradan qaldırılması üçün heç bir addım atmayıb və Ermənistana bu məsələdə heç bir təzyiq etməyib.
Milli Məclisin deputatı Vüqar İskəndərov bildirib ki, Naxçıvan blokadadan gec-tez xilas olacaq:
"Naxçıvan Muxtar Respublikası Ermənistan və onun havadarlarının destruktiv mövqeyinə görə hələ də blokadada yaşayır. Bu yenilməz diyar insanların qəhrəmanlığı, torpağına, elinə bağlılığı ilə həmişə fərqlənib. Uzun illərdir ki, naxçıvanlılar bütün çətinliklərə sinə gəliblər. 2020-ci il Vətən Müharibəsindəki şanlı qələbəmizdən sonra 10 noyabr üçtərəfli bəyanat imzalandı. Həmin bəyanatın 9-cu bəndi Azərbaycanın əsas hissəsi ilə Naxçıvanı birləşdirən Zəngəzur dəhlizini özündə ehtiva edir. Təəssüflər olsun ki, hələ də Ermənistan bu məsələnin həlli üçün konkret addımlar atmır. Bu da azmış kimi ABŞ, Fransa və Hindistan kimi ölkələrdən hücum silahları almaqdadır. Bu, təbii olaraq, onu deməyə əsas verir ki, Ermənistan Zəngəzur dəhlizinin açılması üçün real addımlar atmır. Amma rəsmi Bakı,dəfələrlə, Ermənistan tərəfə sülh müqaviləsinin imzalanması üçün vacib addımlar atıb, təzyiqlər göstərir. Ermənistan isə bu və ya digər formada hələlik sülh müqaviləsini imzalamaqdan, Zəngəzur dəhlizinin açılmasından yayınmaqdadır. Hələlik orada dəhlizin açılıb Naxçıvanla quru yolu ilə əlaqələrin təmin edilməsi üçün yaxın zamanda real görünmür. Yəni Azərbaycan bu məsələlənin həlli üçün vacib addımlar atır. Dəmir yolu və avtomobil yollarının çəkilməsi istiqamətində addımlar atır və siyasi iradə ortaya qoyur. Mütləq bu yol açılıb, fəaliyyət göstərəcək. Sadəcə olaraq zamanla bağlı problemlər var. Hələlik güclər öz aralarında mübarizə aparmaqdadırlar. Burada İranın anlaşılmaz mövqeyi var. Bu ölkə yalnız özünə qırmızı xətlər çəkməklə məşğuldur. Burada Rusiyanın və ABŞ-nin mövqeyi də mövcuddur. Bu görüşlər bir-birilə kəsişmədiyi üçün hələlik Zəngəzur dəhlizi məsələsində konkret konsensus yoxdur. Hesab edirik ki, bunlar öz həllini tapacaq və burada əsas rolu rəsmi Bakı oynayacaq".
Deputat vurğulayıb ki, Naxçıvan blokadadan çıxdıqdan sonra daha da uğurla inkiaşf edəcək:
"Bizim üçün əsas məsələ dəhlizin açılması Naxçıvanla əsas hissəmizin quru yolu ilə birləşməsidir. Bu quru yolu həm də Türkiyə və digər türk dövlətləri ilə əlaqələrimizin inkişaf etməsi anlamı daşıyır. Bu ideyanın müəllifi olan cənab Prezident İlham Əliyevdir. Bu, ölkəmizin gələcək hərtərəfli inkişafında əvəzsiz rol oynayacaq. Həm siyasi, həm də iqtisadi tərəfdən bu, bizim uğurumuz sayılmalıdır. Gec-tez bu, böyük layihə öz həllini tapacaq. Artıq onda Naxçıvan da blokadadan çıxmış olacaq. Bir tranzit bölgə kimi Naxçıvan uğurla hərtərəfli inkişaf edəcək".

"Oyuncaq istehsal etmək hələ problemin həlli deyil" - Fazil Mustafa

Azərbaycanda uşaqlar üçün nəzərdə tutulan oyuncaqlarda milli personajlara, demək olar ki, rast gəlinmir. Oyuncaqlar əsasən Qərb ölkələrinə məxsus personajlara məxsusdur.
Məsələ ilə bağlı Milli Məclisin VI çağırışının Mədəniyyət Komitəsinin sədri Fazil Mustafa bildirib ki, ölkələrin təkcə hərbi imperalist yox, həm də mədəni imperalizm maraqları var, bunu da həyata keçirirlər:
“ABŞ bir dünya gücü kimi öz dəyərlərini dünyaya transfer etməklə məşğuldur. Bu da müəyyən dərəcədə öz effektini göstərir. Bu həm də texnoloji tərəqqi ilə bağlı məsələdir. Belə ki, inkişaf etməmiş xalqlar məcbur olur ki, onun istehsal etdiyi telefonu istifadə etsinlər, təyyarəsində uçsunlar, hərbi-texnikasından istifadə etsinlər”.
O qeyd edib ki, dünyada gedən inkişafdan geri qalmamaq, bunun üçün də oxumaq, yeni dünya düzəninə uyğunlaşmaq lazımdır.
"Təəssüf ki, Şərq arealında bunu anlayan cəmiyyətlər demək olar yox səviyyəsindədir. Yaxın Şərqdə olanlar onu göstərir. Ərəb toplumunun içərisində zəkasını istifadə edən çox az sayda təbəqə var. Bunun da nəticəsi məğlubiyyətdir”- Millət vəkili bildirib
Fazil Mustafa sözügedən məsələ ilə bağlı dövlət strategiyasının müəyyən olunmasını labüd hesab edir:
"Xüsusilə təhsil strategiyamız düzgün qurulmalıdır. Bu strategiya aydın və cəmiyyət tərəfindən aydın və başadüşülən olmalıdır. Təəssüf ki, biz sadəcə günü yola verməklə məşğuluq. Biz elə bilirik ki, gündəlik tədbirləri yola verməklə mədəni səviyyəni inkişaf etdiririk. Mədəni səviyyənin inkişafı, istehsal və digər məsələlər təhsillə bağlıdır. Biz hələ insanları yetişdirmə yollarını düzgün tapa bilməmişik. Bu da çox ciddi narahatlıq doğurur. Biz çalışmalyıq ki, bu mövzu ciddi düşünək. Çox çətinliklərimiz olsa da, hamılıqla çalışmalıyıq ki, bu prosesləri inkişaf etdirə bilək. Hər halda bu kimi məsələlərdə ciddi şəkildə düşünmək, gələcəyimizlə bağlı məsələləri masaya yatırıb müzakirə etmək lazımdır. Nədə geri olduğumuzu qəbul etməli və həlli üçün çalışmalıyıq. Yoxsa oyuncaq istehsal etmək, milli dəyərləri qaldırmaq hələ problemin həlli deyil”.